Bilim Okur-Yazarlığında Farklı Buudlar

Bilim okur-yazarlığı, ilmî faaliyetlerin, kültürel ve entelektüel tarihin ışığında incelenmesini gerekli kılar. Ayrıca bilimin, matematiÄŸin ve teknolojinin temel kavramlarına aÅŸina olmayı gerektirir. Meselâ; ilimî bir faaliyetin (giriÅŸimin) nasıl bir insan iÅŸi olduÄŸu, bilimin yapıldığı sosyokültürel ve ekonomik sistemin bilim adamının tercihlerini nasıl ÅŸekillendirdiÄŸi, bilimlerin ortak temaları (deÄŸiÅŸim, ölçek ve ölçeklendirme. sistem, modelleme. sabitlik, denge ve teÅŸkilâtlanma gibi), bilimdeki farklı perspektifler, insan zihninin sahip olması gereken bilimsel alışkanlıklar konularında herkesin ortak-zorunlu eÄŸitimden geçmesini mecburi kılar. Bilim okur-yazarı olan bir kimse, olayların nasıl iÅŸlediÄŸi konusunda faydalı açılımlar saÄŸlayan sistem, model, stabilite, deÄŸiÅŸim, Ölçek (uzay-zaman skalası), örgütlenme gibi kavramlar hakkında temel bilgi sahibidir. Sistem kavramı, sistemin, ancak her bir parçasının diÄŸer parçalarla iliÅŸkisi bilindiÄŸinde anlaşılabileceÄŸini vurgular. Model kavramı ise, varlıkların ve olayların nasıl ortaya çıktığına ışık tutan cihazlar, formüller, ÅŸekiller, bilgisayar programlan ve zihinsel imajları kullanmayı ve bunların özelliklerini tanımlamayı mümkün kılar. Farklı uzay-zaman ölçeklerinde ortaya çıkan varlık ve olayların, diÄŸer nesnelerin ve sistemlerin davranışı üzerine etkisinin farklı olacağını da öngörür.


BÄ°LÄ°MÄ°N DÄ°LLERÄ°NDEN BÄ°RÄ° OLARAK MATEMATÄ°K

Matematik; desenleri, motifleri ve iliÅŸkileri, soyutlama yoluyla ifade etme bilimidir. Matematik, kendi başına bir bilim olmasının yanında fen bilimlerinin iletiÅŸiminde kullanılan ana lisan ve güçlü bir analitik âlet takımıdır. Yani bilimlerin ifade edildiÄŸi güçlü bir analitik ve sentezci bir lisandır. Teorik bir bilim olarak matematik, soyutlamalar arasındaki iliÅŸkileri ortaya çıkarmaya çalışır. Bu soyutlamaların mutlaka gerçek dünyada karşılığının olması gerekmez. Çünkü teorik ve soyut matematikteki birçok keÅŸif ve bulguların daha sonraları önemli pratik yararları olduÄŸu ortaya çıkmıştır. Uygulamalı bir bilim olarak matematik Ä°se, fen ve sosyal bilimlerde ve günlük hayatta karşılaşılan problemleri tanımlamaya ve çözüm üretmeye yönelik matematikî modeller geliÅŸtirmeye çalışır. Bu tür problemleri çözmeye çalışırken Önemli matematikî buluÅŸların yapıldığı da hatırdan çıkarılmamalıdır.

Matematik, belli cevapları üretmek için belli kuralların ezberlendiÄŸi bir disiplinden ziyade, orijinal ürünler ortaya çıkaran, zihnî bir aktivitedir. Matematikle ilgili iÅŸlemler, varlıkların veya olayların bazı yönlerini soyutlar ve sembollere dönüÅŸtürür. Bu sembolleri, soyutlanmış parçalar arasındaki muhtemel münasebetleri ve bunların gerçekteki olgularla bir baÄŸlantısının olup olmadığını ortaya çıkarmada kullanır. Bu ÅŸekilde soyutlama yoluyla matematiÄŸin diline dönüÅŸtürülerek çalışılan ÅŸeyler, gerçekte nesneler, olaylar, iÅŸlemler, fikirler, sayılar ve diÄŸer matematikî semboller olabilir.


BÄ°LÄ°M OKUR-YAZARLIÄžINDA TEKNOLOJÄ°NÄ°N YERÄ°

GeniÅŸ anlamda teknoloji; insanların dünyayı anlama ve deÄŸiÅŸtirme kapasitesini artıran âletler veya ürünler kümesidir. Malzemeleri kesmek, ÅŸekillendirmek, birleÅŸtirmek, nesneleri hareket ettirmek, beÅŸ duyumuzla ulaÅŸamadığımız noktalara ulaÅŸabilmek, teknolojik cihazlar sayesinde mümkün olmaktadır. Mühendislik bilimi, yukarıdaki deÄŸiÅŸiklikleri gerçekleÅŸtirmek için teknolojik sistemleri tasarlama ve inÅŸa etme iÅŸlemidir. Bu açıdan mühendisler, tasarım ve inÅŸa aÅŸamasında fizikî, ekonomik, politik, sosyal, ekolojik, estetik ve ahlâkî boyutları ve sakıncaları da dikkate alıp. bunlar arasında mâli-yet-fayda analizi yaparak teknolojik ürünlerini geliÅŸtirmelidirler. Ancak bu ÅŸekilde yeni üretilecek teknolojik sistemlerin insanileÅŸtirilmesi söz konusu olabilir.

Teknolojik, sosyal ve ekonomik sistemler birbirleriyle çok deÄŸiÅŸik boyutlarda güçlü bir etkileÅŸim hâlindedirler. Sosyal ve ekonomik kuvvetler, hangi teknolojilerin geliÅŸtirileceÄŸini, hangilerine yatırını yapılacağını ve kullanılacağını belirler. Sonuçta teknoloji de insan toplumlarının nasıl ÅŸekilleneceÄŸi ve iÅŸleyeceÄŸi konusunda ÅŸekillendirici bir rol üstlenir. Teknolojik deÄŸiÅŸimin sosyal tesirlerinin bazıları (faydaları, maliyeti ve riskleri) tahmin edilebilir iken bazıları tabiatı gereÄŸi bilinemez.


BÄ°LÄ°M OKUR-YAZARLIÄžINI KAZANDIRMADA ÖÄžRETÄ°M STRATEJÄ°SÄ°

ÖÄŸrencilerini bilim okur-yazarı hâline getirmeye çalışan bir öÄŸretmen, öÄŸrencilerin ayrıntılı bilgileri veya ağızdan çıkan her kelimeyi, zihinlerinde depolamalarına veya ezberlemelerine mâni olmaya çalışır. Bunun yerine, öÄŸrencilere, dersle ilgili temel kavramları ve ilgili bilim dalındaki düÅŸünme tarzını ve öÄŸrenme maharetini kazandırmaya çalışır. Her konunun detaylarını ve genel bir fikri anlamalarını saÄŸlamak yerine, anlamalarını zenginleÅŸtirici ÅŸekilde her konunun temel algoritmalarını gösteren modellerin öÄŸrenciler tarafından inÅŸa edilmesini teÅŸvik eder. Meselâ: bilim okur-yazarı olan bir öÄŸrenci, "canlı hücrelerin ana fonksiyonunu: DNA moleküllerinde kodlanmış talimatlara göre. protein moleküllerinin inÅŸasını saÄŸlamak" ÅŸeklinde tanımlayabil irse, iÅŸin özünü anlamıştır. Bu kiÅŸinin ribozomları ve protein sentezinin detaylarını bilmesi, ancak anlamasını zenginleÅŸtirir.

Bilim, matematik ve teknolojinin öÄŸretimi, sistematik araÅŸtırmadan ve tecrübelerden yeÅŸeren, beyinle uyumlu, öÄŸrenme prensipleri ışığında yapılmalıdır. Ayrıca bilim okur-yazarlığına yönelik eÄŸitim, ilmî araÅŸtırma ve sorgulama ahlâkının ruhuna ve karakterine uygun olmalıdır. Buna baÄŸlı olarak, ilgili fenomenler hakkında bir seri soruyla derse giriÅŸ yapılmalıdır. ÖÄŸrenciler aktif ÅŸekilde bu sorulara ait muhtemel cevapların hipotezlerini oluÅŸturmalı, bu hipotezleri destekler deliller ve cevaplan araÅŸtırabilmeli. yapacakları gözlem ve deneyleri tasarımlayabilmeli, uygulama plânlarının algoritmalarını oluÅŸturabilmelidir. ÖÄŸrencilere birinci elden mekanik, optik, elektronik âletleri kullandırtarak tecrübe ve maharet kazanmaları saÄŸlanmalıdır. Bilhassa öÄŸrencinin merakını ve orijinalite üretmesini geliÅŸtirici aktivitelerde bulunulmalıdır. ÖÄŸrenciler arasında üçlü veya dörtlü öÄŸrenme takımları kurarak, öÄŸrencilerin, takım dayanışması ruhunu kazanmaları ve öÄŸrenmesini öÄŸrenmeleri teÅŸvik edilmelidir.


BÄ°LÄ°M OKUR-YAZARI OLAN KÄ°MSENÄ°N ZÄ°HNÄ° ALIÅžKANLIKLARI

Ä°nsan toplulukları, ortak deÄŸerlerini, tutumlarını, ve düÅŸünme biçimlerini bir nesilden diÄŸer nesle aktarmaya çalışırlar. Bilim ve teknolojinin sosyal hayatta önemli bir yer iÅŸgal etmesinden dolayı, bilim günlük hayatta kullanılırken, belli zihnî alışkanlıkları ve düÅŸünme biçimlerini de beraberinde getirmektedir. Bilimi, matematiÄŸi ve teknolojiyi pratikte uygularken, bazı ahlâkî deÄŸerlerin sahiplenilmesi ve benimsenmesi gerekmektedir. Özellikle müzakerelerde ve fikir yürütmelerde delilin ve matematikî mantığın kullanımı, dürüstlük, hakikati ve doÄŸruyu keÅŸfetme merakı, yeni fikirlere açıklık, yeni iddiaları ve yorumlan deÄŸerlendirirken ÅŸüpheci davranma, bilim okur-yazarı olabilmek için kazanılması gereken Önemli zihnî alışkanlıklardır.

Yürütülen veya desteklenen ilmî aktivitelerin veya projelerin sosyal ve ekonomik faydalan hakkında dengeli ve bilgiye dayalı inançlara sahip olma teÅŸvik edilmelidir. Ayrıca bilgi ve teknolojileri insanların nasıl ve hangi maksatlarla kullanacaklarına dair bilgiye, inanç ve ahlâka dayalı kanaatler ve deÄŸer hükümlerinin de tartışıldığı dersler müfredatlara konulmalı ve bu derslerde ortak akıl ve ahlâkî deÄŸerler üretilmesi teÅŸvik edilmelidir. OluÅŸturulacak ahlâkî sistemin, yeni bilgi ve teknoloji üretmeye duyulan ihtiyacı köreltmemesine dikkat gösterilmelidir.

Bilim okur-yazarının matematiÄŸi anlamaya, bilhassa rakamlarla ifade edilen, ölçülüp biçilen, kantitatif konuları anlamaya karşı pozitif bir tutum geliÅŸtirmiÅŸ olması gerekir. EleÅŸtirel düÅŸünebilmeyi öÄŸrenme, ilmî düÅŸünme biçimlerinden en baÅŸta gelenidir. EleÅŸtirel cevaplar üretebilme mahareti, yazılı ve görüntülü medyada çıkan bilim haberlerini veya bilim kullanılarak yapılan reklamları dikkatli ve eleÅŸtirel bir gözle inceleyip deÄŸerlendirebilmeyi, aynı ÅŸekilde bizzat kendisinin yaptığı iddia ve yorumlan da ön yargılarını en aza indirerek dikkatle deÄŸerlendirebilme alışkanlığını benimsemeyi gerektirir.


BÄ°LÄ°M OKUR-YAZARLARININ SAHÄ°P OLMASI GEREKEN ÖZELLÄ°KLER

*Gözlem yapabilme becerileri kazanma. DoÄŸru ÅŸekilde ölçebilmeyi ÖÄŸrenme, özellikle ölçüm âletlerinin doÄŸru kullanımı.

*Bilgisayarları kullanabilmeyi, bilgi eriÅŸim yollarını, veri analiz ve sunum yollarını ÖÄŸrenme. Basit el âletlerini kullanabilme becerisi.

*Belirli zihnî hesapları, kâğıt, kalem veya bilgisayar kullanarak hızlı ve doÄŸru ÅŸekilde yapabilme becerileri.

*Sorulardan, yaklaşık cevaplan tahmin edebilme.

*Temel kavramları ve konunun âna hatlarını yazılı ve sözlü olarak anlaşılır ÅŸekilde ifade edebilme. Verileri tablo ve grafikler ÅŸeklinde organize edebilme bilim okur-yazarının sahip olması gereken diÄŸer önemli zihnî maharetlerdir.


KAYNAKLAR

- Benchmarks for Science Lileracy: Project 2061 Summary. (1995). 4th Printing. American Association for the Advancemenl of Science. Washington. USA.

- Science for All Americans. Project 2061. Summary.( 1995). 5th Printing. American Association for the Advanccment of Science. Washington. USA.

- URL web adress: http://project2061.aaas.org/

Dr. Selim AYDIN