OÄŸlumun okuluna gitmem gerektiÄŸinde, bunu teneffüs zamanlarına denk getirmemeye dikkat ediyorum. Çünkü öÄŸrencilerin hepsi enerji dolu, kıpır kıpır. Teneffüs zili çaldı mı, onları durdurabilene aÅŸk olsun! Onlar bu yaÅŸlarda ne gürültünün farkındalar, ne de bundan zarar gördüklerinin. Fakat öÄŸretmenler için aynı ÅŸeyi söyleyemeyiz. Zîrâ çocukların okul bahçesindeki cıvıl cıvıl sesleri, koridor ve sınıflarda gürültüye dönüÅŸüyor. Bunun sebebi, sınıf ve koridorlar baÅŸta olmak üzere kapalı mekânların akustik açıdan uygun tasarlanmamış ve inÅŸa edilmemiÅŸ olmalarıdır. Hatırlıyorum; benim lise yıllarımda da böyleydi.

Yeterli sayıda okul ve derslik yapılması dâima öncelikli hedef kabul edildiÄŸinden, gürültüsüz mekân tasarımı hep ikinci plânda kalmakta, hattâ çoÄŸu zaman bunun farkına bile varılmamaktadır. Kötü akustik ÅŸartlar, konuÅŸmaya ve iletiÅŸime olumsuz tesir etmekte, dolayısıyla eÄŸitim kalitesini düÅŸürmektedir. Ayrıca eÄŸitim mekânlarındaki istenmeyen gürültüler insanlarda geçici iÅŸitme kaybına sebep olmaktadır. Bazı hayvanlar üzerinde yapılan incelemelerde gürültünün beyin hücrelerine zarar verdiÄŸi tespit edilmiÅŸtir. Halbuki bazı küçük ve ekonomik tedbirlerle daha az gürültülü koridor ve dersliklere sahip olmak mümkündür.

Ses, bir kaynak tarafından hava ortamındaki moleküllerin titreÅŸtirilmesiyle ortaya çıkar. Ses basınç seviyesi birimi desibeldir (dB). Rahatsızlık verici bir hâl alan ve eÅŸik deÄŸeri insandan insana deÄŸiÅŸebilen sesler ise gürültüdür.
Bazı müzik türleri gürültü hâlini alabilir. Bunun yanısıra, bir zeminin gıcırdaması veya musluktan damlayan su bile insanın psikolojik durumuna baÄŸlı olarak o an için rahatsız edici olabilir.

Ä°nsan için iÅŸitme eÅŸiÄŸi sıfır desibel kabul edilirse, oturma odasındaki normal sesler 40 dB, normal konuÅŸma 60 dB, trafik 80 dB, havalı matkap 110 dB ve uçağın kalkışı 125 dB deÄŸerindedir. AÄŸrı eÅŸiÄŸi ise 140 dB civarında bir deÄŸere tekabül etmektedir.

Gürültünün ne kadarı zararlı?
ISO (Milletlerarası StandartlaÅŸma Organizasyonu) tarafından 1971 yılında alınan kararla 90 ± 2,5 dBA (A, insan kulağının frekansa göre sesi filtrelemesidir) insan saÄŸlığına zararlı gürültü seviyesi olarak kabul edilmiÅŸtir. Gürültüye mârûz kalan kiÅŸilerde geçici iÅŸitme kayıpları oluÅŸabilmektedir. Yeterli dinlenme mümkün olduÄŸunda bu kayıplar telâfi edilebilmekte, aksi takdirde iÅŸitme kayıpları kalıcı olmaya baÅŸlamaktadır.

Sınıflardaki gürültü seviyesinin ders esnasında ve teneffüslerde 72-119 dBA aralığında deÄŸiÅŸtiÄŸi tespit edilmiÅŸtir. Gürültü dozimetresi ile yapılan ölçümlere göre, 80 dBA’da 7,5 saat kalmak, % 100 doza tekabül ederken; 90 dBA seviyesindeki bir gürültülü mekânda 8 saat boyunca bulunmak, % 300’lük bir gürültü dozuna mârûz kalınması mânâsına gelir.

Okulda gürültü
Gürültü insanın zihnî ve fizikî faaliyetlerine menfî tesir eder. ÖÄŸretmeni iyi takip edemeyen öÄŸrenci, dersten kopar; bu durum süreklilik kazandığında, öÄŸrenci sınıf içinde yalnızlaşır ve asosyal temayüller sergilemeye baÅŸlar.1 Her ortamın, orada en küçük bir ses çıkmadığı durumda bile dışarıdan gelen belli, bir gürültü seviyesi vardır. Buna geri-plân (background) gürültü denir. Çevreden kaynaklanan bu gürültünün daha az olduÄŸu sınıflarda dersin saÄŸlıklı ÅŸekilde takip edildiÄŸini ortaya koyan araÅŸtırmalar vardır.2 Bilhassa zihnî faaliyetlerin yapıldığı herhangi bir ortamda geri-plân gürültünün çeÅŸitli izolasyon tedbirleriyle içeriye ulaÅŸmasının engellenmesi çok önemlidir.

Okullardaki gürültünün kaynağı kısmen dış ortam, kısmen de bina içindeki seslerdir. Sınıf veya koridorun fizikî yapısı akustik açıdan uygun olmadığında bu gürültü engellenemez. Dolayısıyla, sınıf ve koridorlarda gün boyunca gürültü ile yaÅŸamak zorunda kalan öÄŸretmen ve öÄŸrencilerde, zamanla gürültü kaynaklı rahatsızlıklar görülmektedir.
Amerikan Millî Standardı’nda (ANSI S12.60-2002) sınıflardaki geri-plân gürültünün 40 dBA’yı geçmemesi gerektiÄŸi bildirilmektedir.3 Çevredeki Gürültünün DeÄŸerlendirilmesi ve Ä°daresi YönetmeliÄŸi’nde Türkiye’de sınıflarda maksimum geri-plân gürültüsü 45 dBA olarak belirtilmiÅŸtir.4

Gürültüsüz mekân tasarımı
Akustik çözümler iki bölümde incelenebilir. Birincisi, eÄŸitim mekânının yerinin seçiminden, sınıf içine asılacak panonun cinsine kadar çeÅŸitli uygulamalarla; ikincisi ise, mevcut eÄŸitim mekânlarında gürültüyü azaltmak için alınabilecek tedbirlerle ilgilidir.

Okul binaları için ÅŸehir gürültü haritaları incelenerek, bölgenin gürültü açısından en uygun yeri seçilmelidir. Okullar ÅŸehirde yoÄŸun trafiÄŸin olduÄŸu bölgelerden uzakta inÅŸa edilmeli veya ÅŸehir trafiÄŸi okulların yerleÅŸimine göre düzenlenmelidir. Binanın mutlaka bir akustik tasarım projesi bulunmalıdır.

Uzun, yüksek ve birbirine paralel koridorlardan kaçınılmalıdır. Büyük yüzey alanlarına sahip mekânlarda ses daha büyük hacimde yansımakta ve kuvvetlendirilmektedir. Koridorların taban, tavan ve duvar yüzeyleri sert malzemelerle kaplanmamalıdır. YumuÅŸak sıvalar ve boyalar tercih edilmelidir. Yüzeylerin düzgün olması sesin yansımasına sebep olacağından pürüzlü yüzeyler tercih edilmelidir.

Sınıflarda yumuÅŸak yüzeyli mobilyaların kullanılması pratik olmamakla birlikte sesin yutulmasını saÄŸlayacağından ve yansıma süresini uzatacağından dolayı belli yaÅŸ grupları için tavsiye edilebilir. Zeminde halı kullanılabilirse daha iyi olur. Halı yüksek frekans sesleri yuttuÄŸu gibi, sandalye, sıra ve masa gibi eÅŸyaların gıcırtısını da engeller. Bunlara raÄŸmen sınıfta halı kaplama akustik açıdan en iyi çözüm sayılmaz. Bu ancak kreÅŸlerde ve anaokullarında uygulanabilecek bir tedbir olabilir. DüÅŸük ve orta frekanslardaki gürültülerin yutulması için ses yutucu geniÅŸ yüzeyli malzemelere gerek vardır. Bunlar genellikle tavana asılan akustik kaplamalar olup, en yaygın kullanılanları elyaftan veya ÅŸeker kamışı lifinden yapılan ince delikli panellerdir. Fiberglas yalıtım panelleri de ses yutucudur. Bu malzemelerin saÄŸlığa zararlı ve yanıcı olmamasına dikkat edilmelidir.

Bir sınıf için örnek çalışma
Daha önce inÅŸa edilmiÅŸ eÄŸitim mekânlarında bazı düzenlemelerle akustik açıdan daha uygun sınıf ve koridorlar oluÅŸturulabilir. Ä°ç hacimlerde aksisada (reverberation) süresini kısaltmak sesin yutulması için gereklidir. (Aksisada süresi, odada bulunan bir ses kaynağının, ses kapatıldıktan sonra 60 dBA azalması için geçen süredir.)
Bir sınıf için en pratik çözüm, tavanı akustik yutucu malzemeyle kaplamaktır. Akustik malzemeler ses yutucu özelliklerine göre ses yutma katsayısı (NRC-noise reduction coefficient) ile sınıflandırılırlar. (Pamuk özlü akustik yutucuların NRC deÄŸeri 1,25-1,90; Cam yünü esaslı malzemelerinki 0,70-0,85 ve Metal bazlı malzemelerinki ise 0,65-0,70 ÅŸeklindedir.)
Ä°nce malzemeler ancak yüksek frekans, yani düÅŸük dalga boyundaki sesleri yutabilir. DüÅŸük frekans/yüksek dalga boyunu yutabilmek için ise daha kalın malzemelere ihtiyaç vardır.

Ses yutucu malzemeler, sesin yüzeyden içeriye küçük titreÅŸimlerle girebilmesi için gözenekli olarak tasarlanmıştır. Ses dalga enerjisi, havada hareket eden moleküllerin birbirine yakın dizilmiÅŸ fiberler arasında yavaÅŸlatılmasıyla yutulur. En verimli ses yalıtımı için, gözenekli malzemenin ¼ dalgaboyu arkasında sert yansıtıcı yüzeyin olduÄŸu ve sesi gözenekli yapının içine odakladığı yutucu malzemeler kullanılmalıdır. KonuÅŸma ses frekansları için yutucu malzemenin 6,5–7,5 cm kalınlığında olması gereklidir.

Küçük boyutlu sınıflarda iyi bir iletiÅŸim ve sesin anlaşılabilirliÄŸi için 0,4-1 saniye arası aksisada süresi dikkate alınmalıdır. Gerekli ses yutucu malzeme miktarı (alanı), toplam Sabin’in (Sabin, 0,093 m² alanlı bir malzemenin ses yutma birimidir) malzemenin ses yutma katsayısına bölünmesiyle elde edilebilir.

Sınıf ve koridorlarda gürültünün yükseltilmesini önlemek için yumuÅŸak yüzeyli panolar/resimler asılabilir. Cam ve seramik gibi sert yüzeyli malzeme kullanmaktan kaçınmak gerekir. Zîrâ sert ve düzgün yüzeyler sesi daha çok yansıtır. Hele bu yüzeyler birbirine bakıyorsa yani birbirine paralel ise, sesin daha çok yükselmesine sebep olur.
Åžehir merkezindeki okulların çevresindeki yollar gürültü yutucu özel asfalt ile kaplanabilir. Gerekirse gürültü yutucu bariyerlerle okulun etrafı çevrelenebilir.

Türkiye’de sınıf akustiÄŸinin iyileÅŸtirilmesine yönelik bazı çalışmalar ve ölçümler yapılmış ve yayımlanmıştır.5,6 Önemli olan husus, gürültü ile mücadelede bunların ülke genelinde hayata geçirilmesidir.
Bütün bu teknik iyileÅŸtirme çalışmalarının ve tedbirlerin yanısıra, konunun eÄŸitim ve terbiye ile ilgili bir yanının olduÄŸu da gözden uzak tutulmamalıdır. Ä°nsan fıtratına hitap eden Kur’ân’ın ve Hz. Peygamber’in (sas), sesin yükseltilmemesi konusunda çeÅŸitli ikazlarda bulunduÄŸu unutulmamalıdır. Dolayısıyla gürültünün zararları konusunda öÄŸrenci ve öÄŸretmenlerde belli bir hassasiyetin geliÅŸmesi için çalışmalar yapılmalıdır.

Dipnotlar
1. Evans, G.W. & Lepore, S.J., (1993). Nonauditory effects of noise on children: A critical review. Children’s Environments, 10(1), pp.31-51.
2. Evans, G.W. & Maxwell, L., (1997). Chronic noise exposure and reading deficits: The mediating effects of language acquisition. Environment and Behavior, 29(5), pp.638-656.
3. American National Standard ANSI S12.60-2002. Acoustical Performance Criteria, Design Requirements, and Guidelines for Schools.
4. Çevresel Gürültünün DeÄŸerlendirilmesi ve Yönetimi YönetmeliÄŸi, (2002/49/EC)
5. Z. Karabiber, E. Çelik, Dersliklerin akustik yönden öznel ve nesnel olarak deÄŸerlendirilmesi üzerine bir çalışma, 6.Ulusal Akustik Kongresi, 2002.
6. T.Talayman, E. Ayder, H. T. Belek, ÖÄŸrenim kalitesinin arttırılmasına yönelik bir sınıf akustiÄŸi uygulaması, 6.Ulusal Akustik Kongresi, 2002.

Mehmet AKBAÅž