Alimlər alimi - Nəsirəddin Tusi (1)

BaÄŸdad ÅŸÉ™hÉ™rindÉ™ki Ä°mam Musa ibn Kazımın mÉ™zarı yanında sadÉ™ vÉ™ qÉ™rib bir mÉ™zar da var. MÉ™zarın baÅŸdaşı üzÉ™rindÉ™ É™rÉ™b É™lifbası ilÉ™ vÉ™ olduqca gözÉ™l bir xÉ™tlÉ™ bu sözlÉ™r yazılıb: “Dinin vÉ™ xalqın dayağı, elm dünyasının ÅŸahı. Analar belÉ™ bir oÄŸul bir daha doÄŸmadı”. Ä°nsan qÉ™lbini riqqÉ™tÉ™ gÉ™tirÉ™n bu sözlÉ™r AzÉ™rbaycan xalqının dünya elm-mÉ™dÉ™niyyÉ™tinÉ™ verdiyi vÉ™ bu gün dÉ™ adı elm alÉ™mindÉ™ qürurla çÉ™kilÉ™n görkÉ™mli filosof, astronom, riyaziyyatçı, tarixçi, iqtisadçı vÉ™ hüquq elmlÉ™ri bilicisi kimi tanınan MÉ™hÉ™mmÉ™d ibn HÉ™sÉ™n NÉ™sirÉ™ddin Tusi haqqındadır. ƏsrlÉ™r ötsÉ™ dÉ™, NÉ™sirÉ™ddin Tusinin yaradıcılığına maraq heç zaman azalmır. BircÉ™ faktı deyÉ™k ki, son 100 ildÉ™ dünyada hÉ™yatı vÉ™ yaradıcılığı onun qÉ™dÉ™r araÅŸdırılan ikinci bir dahi tapmaq çÉ™tindir.

X-XIII É™srlÉ™r türk vÉ™ Şərq intibahının É™n çiçÉ™klÉ™nÉ™n dövrü hesab edilir. HÉ™min É™srlÉ™rdÉ™ elm vÉ™ mÉ™dÉ™niyyÉ™tin sürÉ™tli yüksÉ™liÅŸi, tÉ™xminÉ™n, 300 il sonra da Avropa intibahında É™saslı rol oynayıb. BelÉ™ ki, bu intibahın nümayÉ™ndÉ™lÉ™ri Şərq intibahından öyrÉ™ndiklÉ™rini öz dövrlÉ™rinin elmi inkiÅŸaf sÉ™viyyÉ™sinÉ™ uyÄŸun olaraq ortaya qoymuÅŸlar. Ona görÉ™ dÉ™ bÉ™zÉ™n Şərq vÉ™ Avropa intibahı nümayÉ™ndÉ™lÉ™rinin elmi É™sÉ™rlÉ™rindÉ™ki fikirlÉ™ri müqayisÉ™ etdikdÉ™ adama elÉ™ gÉ™lir ki, qÉ™rbdÉ™kilÉ™r özlÉ™rindÉ™n É™vvÉ™lki dövrlÉ™rdÉ™ yaÅŸayan görkÉ™mli elm adamlarının fikirlÉ™rini tÉ™krar etmiÅŸlÉ™r.

Bu baxımdan inamla demÉ™k olar ki, istÉ™r astronomiya, istÉ™rsÉ™ dÉ™ coÄŸrafiya sahÉ™sindÉ™ Avropa intibahına É™sÉ™rlÉ™ri Tusi qÉ™dÉ™r tÉ™sir göstÉ™rÉ™n ikinci bir Şərq elm adamı tapmaq çÉ™tindir. ƏlavÉ™ edÉ™k ki, NÉ™sirÉ™ddin Tusi öz dövrü üçün elmin É™n yüksÉ™k zirvÉ™si hesab edilÉ™n MaraÄŸa rÉ™sÉ™dxanasını inÅŸa etdirÉ™rÉ™k, orada göy cismlÉ™rinin öyrÉ™nilmÉ™si sahÉ™sindÉ™ böyük bir mÉ™ktÉ™bin É™sasını qoymuÅŸdur. Tusinin qurduÄŸu rÉ™sÉ™dxanasını yalnız günümüzdÉ™ki məşhur NASA (ABÅž Aviasiya vÉ™ Kosmos Ä°darÉ™si ) ilÉ™ müqayisÉ™ etmÉ™k olar. TÉ™sadüfi deyil ki, indinin özündÉ™ dünyanın É™n məşhur astronomları göy cismlÉ™rinin öyrÉ™nilmÉ™si ilÉ™ baÄŸlı elmi araÅŸdırmalar apararkÉ™n, öncÉ™ NÉ™sirÉ™ddin Tusinin bu sahÉ™dÉ™ki tÉ™dqiqatları ilÉ™ tanış olur vÉ™ yalnız bundan sonra hÉ™r hansı bir mÉ™sÉ™lÉ™ barÉ™dÉ™ fikir söylÉ™yirlÉ™r. Bu isÉ™ türk dünyasının yetiÅŸdirib bəşəriyyÉ™tÉ™ bÉ™xÅŸ etdiyi Tusi idrakının böyüklüyünü göstÉ™rir.

Tusi Tusda, yoxsa Həmədanda doğulub?

HÉ™lÉ™ saÄŸlığında ikÉ™n, alimlÉ™r alimi kimi məşhur olan NÉ™sirÉ™ddin Tusinin É™sl hÉ™yatı onun haqqında söylÉ™nilÉ™n saysız-hesabsız rÉ™vayÉ™tlÉ™r içindÉ™ itib-batmışdır. Türk dünyasının böyük oÄŸlu Əbu CÉ™fÉ™r NÉ™sirÉ™ddin MÉ™hÉ™mmÉ™d bin MÉ™hÉ™mmÉ™d bin Hasan ƏbubÉ™krin 1201-ci ildÉ™ Tus ÅŸÉ™hÉ™rindÉ™ anadan olduÄŸu güman edilir. Amma Tusinin hÉ™yatını tÉ™dqiq edÉ™n bÉ™zi alimlÉ™r onun Tusda deyil, HÉ™mÉ™dan yaxınlığındakı Bahar adlı yerdÉ™ anadan olduÄŸunu iddia edirlÉ™r.

BelÉ™ bir fikir vurÄŸulanır ki, balaca NÉ™sirÉ™ddin körpÉ™ yaÅŸlarında ikÉ™n, ailÉ™si Tusa köçmüÅŸdür. Onlar burada yaÅŸadıqları üçün sonralar NÉ™sirÉ™ddinÉ™ “Tusi” lÉ™qÉ™bi verilib. ÜmumiyyÉ™tlÉ™, o dövrdÉ™ tanınmış alimlÉ™rdÉ™n tutmuÅŸ, hökmdarlara kimi hamısı yaÅŸadıqları yerlÉ™ vÉ™ ya qurduqları dövlÉ™tlÉ™ tanınırdılar. Bu baxımdan onun HÉ™mÉ™danda anadan olub, Tusa getdiyi, uÅŸaqlıq vÉ™ gÉ™nclik illÉ™rini orada keçirdiyi üçün Tusi adı ilÉ™ çağırılmasında qeyri-adi heç nÉ™ yoxdur. ƏlavÉ™ edÉ™k ki, o dövrdÉ™ bütün Şərq, demÉ™k olar ki, türklÉ™rin hakimiyyÉ™ti altında idi. Ä°ndiki Ä°ranın É™razisi isÉ™ faktiki olaraq, o dövrdÉ™ türk torpağı, buradakı türklÉ™rin qurduÄŸu dövlÉ™t dÉ™ türk dövlÉ™ti kimi tanınırdı.

Balaca dahi

Balaca NÉ™sirÉ™ddinin ilk müÉ™llimi öz dövrünün É™n elmli adamlarından biri sayılan atası olub. Elmin bütün sahÉ™lÉ™rini oÄŸluna dÉ™rindÉ™n mÉ™nimsÉ™tmÉ™yÉ™ çalışan ata, É™vvÉ™lcÉ™, ona ilahiyyat vÉ™ hüququ öyrÉ™dir. Sonra o, oÄŸlunu dövrün tanınmış riyaziyyatçısı hesab edilÉ™n KÉ™malÉ™ddin MÉ™hÉ™mmÉ™d Hasibin yanına göndÉ™rir. Åžagirdinin riyaziyyat sahÉ™sindÉ™ istedadını görÉ™n müÉ™llimi heyrÉ™tÉ™ gÉ™lÉ™rÉ™k, onlarla insanın yanında: “MÉ™nim riyaziyyat sahÉ™sindÉ™ bildiklÉ™rim bu uÅŸağınkından çox deyil. O gÉ™lÉ™cÉ™yin É™n böyük alimi olacaq. Kim buna ÅŸübhÉ™ etsÉ™, bir vaxt mÉ™nin sözlÉ™rimi xatırlayaraq peÅŸman olacaq”, - demiÅŸdi. Tusi daha sonra tÉ™hsilini o dövrdÉ™ mÉ™ntiq, idrak nÉ™zÉ™riyyÉ™sinin bilicisi, orta É™srlÉ™rin É™n məşhur filosofu, Ä°bn Sinanın ÅŸagirdi olan AzÉ™rbaycan mütÉ™fÉ™kkiri BÉ™hmÉ™nyarın yanında davam etdirir. GÉ™nc NÉ™sirÉ™ddin istedadı, hadisÉ™lÉ™rin mahiyyÉ™tini dÉ™rhal qavraması vÉ™ onu analitik ÅŸÉ™kildÉ™ izah etmÉ™si ilÉ™ BÉ™hmÉ™nyarın da diqqÉ™tini cÉ™lb edir.

BÉ™hmÉ™nyar NÉ™sirÉ™ddin haqqında: “O, gÉ™lÉ™cÉ™yin alimi vÉ™ elm dünyasını özünün idrak nuru ilÉ™ işıqlandıracaq görkÉ™mli bir adam olacaq”, - demÉ™kdÉ™n özünü saxlaya bilmÉ™miÅŸdir. UÅŸaq ikÉ™n tanınmış elm adamlarının mÉ™clislÉ™rindÉ™ iÅŸtirak edÉ™rÉ™k, onların mübahisÉ™lÉ™rinÉ™ dÉ™rindÉ™n qulaq asan NÉ™sirÉ™ddinin dünyagörüÅŸünün formalaÅŸmasında bu amil mühüm rol oynamışdı. Tusi ona bütün Ä°slam alÉ™mindÉ™ vÉ™ dünyada böyük ÅŸöhrÉ™t qazandıran “Əxlaqi Nasiri” adlı É™sÉ™rindÉ™ belÉ™ mÉ™clislÉ™rin uÅŸaqlar üçün É™sl hÉ™yat mÉ™ktÉ™bi, elm dünyasına açılan qapı olduÄŸunu vurÄŸulayıb. TusidÉ™ É™sl hÉ™qiqÉ™ti aramaq hÉ™vÉ™si dÉ™ elmi mÉ™clislÉ™rdÉ™ iÅŸtirak etdiyi vaxtda yaranır. Yeri gÉ™lmiÅŸkÉ™n, qeyd edÉ™k ki, É™sl hÉ™qiqÉ™ti axtarmaq hÉ™vÉ™si onu sonralar hÉ™min dövrdÉ™ müÉ™yyÉ™n qÉ™dÉ™r cÉ™miyyÉ™t tÉ™rÉ™findÉ™n qÉ™bul edilmÉ™yÉ™n ismaililÉ™r tÉ™riqÉ™tinÉ™ mÉ™nsub olan insanların yanına aparıb.

22 illik hÉ™bsxana hÉ™yatı vÉ™ yüksÉ™liÅŸ

Ä°smaililÉ™r müÉ™yyÉ™n bir É™raziyÉ™ yayılmışdılar vÉ™ onların bir çoxu mühüm dövlÉ™ti vÉ™zifÉ™lÉ™r tuturdular. GÉ™nc NÉ™sirÉ™ddini sevinclÉ™ qarşılayan ismaililÉ™r ondan öz ideyalarının daha geniÅŸ yayılması üçün istifadÉ™ etmÉ™k istÉ™yirdilÉ™r. BÉ™zi mÉ™nbÉ™lÉ™rÉ™ görÉ™, Ä°smaili valisi Nasir MühtÉ™sÉ™m gÉ™nc olmasına baxmayaraq, adı dillÉ™r É™zbÉ™ri olan Tusini öz yanlarına - Kuhistana dÉ™vÉ™t edib. Tusi öz biliyi vÉ™ zÉ™ngin tÉ™fÉ™kkürü ilÉ™ ismaililÉ™rÉ™ böyük tÉ™sir göstÉ™rir.

Amma az sonra Tusi ilÉ™ ismaililÉ™rin arasında bir çox mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rÉ™ münasibÉ™tdÉ™ fikir ayrılıqları ortaya çıxır. BelÉ™ ki, vali Nasir MühtÉ™sÉ™m nÉ™inki idarÉ™etmÉ™ sahÉ™sindÉ™, hÉ™m dÉ™ elmi mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™ hakim kimi çıxış edirdi. Bütün bunlar da NÉ™sirÉ™ddini razı sala bilmÉ™zdi. Valinin elmi mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™ dÉ™ özünü çoxbilmiÅŸ kimi aparmasına vÉ™ başı çıxdı-çıxmadı elmi mübahisÉ™lÉ™rÉ™ kobud ÅŸÉ™kildÉ™ müdaxilÉ™ etmÉ™sinÉ™ qarşı çıxan Tusi bir dÉ™fÉ™ onun tÉ™rÉ™findÉ™n cÉ™zalandırılır vÉ™ Alamut qalasına salınır. Bundan sonra gÉ™nc NÉ™sirÉ™ddin hÉ™bsxana hÉ™yatı yaÅŸamaÄŸa baÅŸlayır.

Onun hÉ™yatının 22 ili hÉ™bsxanada keçir. Lakin NÉ™sirÉ™ddin Tusi É™n ağır vÉ™ziyyÉ™tdÉ™ belÉ™, elmi yaradıcılıqdan É™l çÉ™kmir vÉ™ axtarışlarını davam etdirÉ™rÉ™k, yeni-yeni É™sÉ™rlÉ™r yazır. Hulakunun ismaililÉ™ri məğlub etmÉ™sindÉ™n sonra (1256-cı il) Tusi azadlığa çıxır.
Hulaku Tusi haqqında çox eÅŸitmiÅŸdi vÉ™ onun elmi biliyinÉ™ heyran idi. Ona görÉ™ dÉ™ o, Tusini özünÉ™ mÉ™slÉ™hÉ™tçi götürür. Tusi iqtisadiyyat vÉ™ maliyyÉ™ mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rini gözÉ™l bilirdi. Sarayın maliyyÉ™ mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™ri ilÉ™ baÄŸlı problemlÉ™rini, adÉ™tÉ™n, Tusi hÉ™ll edirdi.

Bu da ona sarayda böyük ÅŸöhrÉ™t qazandırmışdı. Bundan istifadÉ™ edÉ™n Tusi Hulakuda göy cisimlÉ™ri vÉ™ onların insanlara göstÉ™rdiyi tÉ™sir barÉ™dÉ™ böyük maraq oyada bildi. NÉ™ticÉ™dÉ™, Hulaku Tusinin MaraÄŸada göy cismlÉ™rini tÉ™dqiq edÉ™n rÉ™sÉ™dxana tikilmÉ™si barÉ™dÉ™ xahiÅŸinÉ™ müsbÉ™t cavab verdi. BelÉ™liklÉ™, o dövrdÉ™ tayı-bÉ™rabÉ™ri olmayan bir rÉ™sÉ™dxana inÅŸa edildi. NÉ™sirÉ™ddin Tusinin hulakuların BaÄŸdada hücumunda da É™saslı rol oynaması barÉ™dÉ™ rÉ™vayÉ™tlÉ™r vardır. Lakin son araÅŸdırmalar göstÉ™rir ki, bu rÉ™vayÉ™tlÉ™rin heç biri NÉ™sirÉ™ddin Tusinin É™xlaqi vÉ™ dini dünyagörüÅŸlÉ™rinÉ™ uyÄŸun gÉ™lmir vÉ™ daha çox uydurmaları xatırladır. Tusi Hulakudan sonra onun yerinÉ™ keçÉ™n hökmdar Abakanın da mÉ™slÉ™hÉ™tçisi olmuÅŸdur. HÉ™lÉ™ saÄŸlığında ikÉ™n, AlimlÉ™r alimi çağırılan bu böyük insan 1274-cü ildÉ™ vÉ™fat etmiÅŸdir.