Alimlər alimi - Nəsirəddin Tusi (4)

Tusi yazırdı: “Ä°nsanların hamısı özlÉ™rinin mÉ™nfi xüsusiyyÉ™tlÉ™rini aradan qaldıra bilÉ™r. Bunun üçün onlar haqq yoluna qayıtmalı, Uca Yaradanın bizÉ™ bÉ™xÅŸ etdiyi ağıl vÉ™ tÉ™fÉ™kkürdÉ™n bacarıqla istifadÉ™ etmÉ™lidirlÉ™r. ƏgÉ™r insan bu dünyaya nÉ™ üçün gÉ™ldiyini anlaya bilmirsÉ™, demÉ™li, o, özü özünü anlaya, haqq yoluna qayıda bilmÉ™yÉ™cÉ™k. Ağıl insana ona görÉ™ verilib ki, nÉ™yin pis, nÉ™yin yaxşı olduÄŸunu ayırd edÉ™ bilsin.

Kim bu dünyanın müvÉ™qqÉ™ti olduÄŸunu dÉ™rindÉ™n dÉ™rk edÉ™ bilsÉ™, o, dünya malına aldanmayacaq vÉ™ nÉ™fsini pisliklÉ™rdÉ™n qoruya bilÉ™cÉ™k. NÉ™fsini saxlaya bilÉ™n, onun qulu olmaq tÉ™hlükÉ™sindÉ™n özünü sığortalayan hÉ™r bir insan haqq divanına alnıaçıq vÉ™ üzüaÄŸ gedÉ™cÉ™k”, - deyir. Tusi eyni zamanda insanın ideallaÅŸmasına mane olan sÉ™bÉ™blÉ™ri dÉ™ göstÉ™rib. Onun fikrincÉ™, insanın kamil, ideal ÅŸÉ™xs kimi formalaÅŸmasına, ilk növbÉ™dÉ™, heyvani arzu vÉ™ istÉ™klÉ™ri mane olur.

Böyük mütÉ™fÉ™kkir belÉ™ hesab edir ki, yaÅŸadığı dünyanın maddiyyatına aldanan insan hÉ™yatın dibinÉ™ yuvarlanar vÉ™ özü dÉ™ bilmÉ™dÉ™n sÉ™adÉ™tini mÉ™hv edÉ™r. Tusi: “Ä°nsan nÉ™fsinin qulu olsa vÉ™ yaÅŸamağın lÉ™zzÉ™tini var-dövlÉ™tdÉ™, hÉ™yatını kef içindÉ™ keçirmÉ™kdÉ™ görsÉ™, onda heyvan sÉ™viyyÉ™sinÉ™ enÉ™cÉ™k vÉ™ insanlığa mÉ™xsus olan bütün xüsusiyyÉ™tlÉ™rini itirÉ™cÉ™kdir”, - deyir.

AlimlÉ™r alimi ÅŸÉ™hvÉ™ti vÉ™ paxıllığı insan üçün É™n böyük heyvani xüsusiyyÉ™t hesab edir. TusiyÉ™ görÉ™, qÉ™lbindÉ™ Allah sevgisi olan, ancaq bu sevgidÉ™n düzgün istifadÉ™ edÉ™ bilmÉ™yÉ™n insanın fÉ™lakÉ™ti dÉ™ buradan baÅŸlayır. O: “ƏgÉ™r sÉ™n hÉ™yatını Uca Allahın bizÉ™ buyurduÄŸu kimi qurmaq É™vÉ™zinÉ™, özünü É™trafındakılara uyÄŸunlaÅŸdırmaq istÉ™sÉ™n vÉ™ onlar kimi yaÅŸamaq fikrinÉ™ düÅŸsÉ™n, onda özünÉ™ qÉ™nim kÉ™silmiÅŸ olacaqsan”, - deyir.

Tusi insanın haqq yolundan dönÉ™rÉ™k, dünya malına meyil etmÉ™sinin arxasında mÉ™hz onun cÉ™miyyÉ™tlÉ™ ayaqlaÅŸmaq istÉ™mÉ™sinin dayandığını göstÉ™rir. O, insanın kamilləşmÉ™sinÉ™ aparan yolun asan olmadığını da dönÉ™-dönÉ™ qeyd edir vÉ™ kamilliyÉ™ gedÉ™n yolu da göstÉ™rir. Böyük alim “Aysaf-ul-ƏşrÉ™f” É™sÉ™rindÉ™ yazır: “Ä°nsan, hÉ™r ÅŸeydÉ™n öncÉ™, kamilliyÉ™ gedÉ™n yolda Uca Allaha sığınmalı, bütün fÉ™aliyyÉ™tini dÉ™ bunun üzÉ™rindÉ™ qurmalıdır. O, hÉ™qiqÉ™ti sevmÉ™li, sÉ™birli olmalı, saÄŸlam hÉ™yat tÉ™rzi keçirmÉ™li, yaxşılıq etmÉ™yi özünün hÉ™yat idealına çevirmÉ™lidir.

BelÉ™ olsa, insan É™bÉ™dilik sÉ™adÉ™tini tapmış olacaq. Ä°nsanın kamilləşmÉ™si üçün mÉ™nÉ™vi ehtiyaclarının ödÉ™nilmÉ™sinin dÉ™ É™sas ÅŸÉ™rtlÉ™rdÉ™n biri olduÄŸunu deyÉ™n mütÉ™fÉ™kkir, bunun üçün elm öyrÉ™nmÉ™nin vacib ÅŸÉ™rt daşıdığını da söylÉ™yir. Ona görÉ™ dÉ™ Tusi insanın kamilləşmÉ™sindÉ™ iki faktı önÉ™ çÉ™kir: elm vÉ™ É™mÉ™l. Ä°nsan elm öyrÉ™nmÉ™klÉ™ özünü vÉ™ É™trafını tanımış olur, hÉ™qiqÉ™tÉ™ gedÉ™n yolun qapısını açır vÉ™ belÉ™liklÉ™ dÉ™, özünÉ™ mÉ™nÉ™vi bir rahatlıq tapır. Ä°nsanın elmi vÉ™ É™mÉ™li fÉ™aliyyÉ™ti bir-birini tamamlayanda o, kamillik zirvÉ™sini fÉ™th edÉ™rÉ™k É™bÉ™di bir sÉ™adÉ™tÉ™ çatır.

Tusi və cəmiyyət

HÉ™r bir cÉ™miyyÉ™tin inkiÅŸafında onu təşkil edÉ™n toplumların böyük rolu var. Bu baxımdan hÉ™r hansı cÉ™miyyÉ™t daxilindÉ™ki saflığı, mÉ™nÉ™vi kamilliyi qoruyub saxlamağı, É™n ağır zamanlarda belÉ™, bir-birinin yardımına gÉ™lmÉ™yi bacarmalıdır. CÉ™miyyÉ™tdÉ™ki insanları fÉ™rqlÉ™ndirÉ™n xüsusiyyÉ™tlÉ™rdÉ™n biri onun daxili vÉ™hdÉ™ti ilÉ™ É™laqÉ™dardır. Çünki insanların hamısı bir-birinÉ™ möhtacdır.

Tusi xatırladır ki, Allah insanları xÉ™lq edÉ™rkÉ™n bütün bu amillÉ™ri nÉ™zÉ™rÉ™ alaraq, nizamlı ÅŸÉ™kildÉ™ fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n bir cÉ™miyyÉ™t yaradıb. CÉ™miyyÉ™tdÉ™ki iÅŸbirliyini qoruyub saxlamaq, onun daxilindÉ™ qarışıqlıq salınmasına yol vermÉ™mÉ™k üçün müÉ™yyÉ™n tÉ™dbirlÉ™rin hÉ™yata keçirilmÉ™sinÉ™ ehtiyac duyulur. O, bunu siyasÉ™t adlandırır. Tusi siyasÉ™tin É™sasında 4 amilin dayandığını qeyd edir. Bunlar aÅŸağıdakılardan ibarÉ™tdir: ölkÉ™, zÉ™fÉ™r, ÅŸÉ™rÉ™f vÉ™ toplum.

Bu 4 mühüm ünsürün mahiyyÉ™tini tam ÅŸÉ™kildÉ™ açan alimlÉ™r alimi hÉ™r bir ölkÉ™nin idarÉ™ edilmÉ™si üçün bu öngörÉ™n ÅŸÉ™rtlÉ™ri siyasÉ™tlÉ™r siyasÉ™ti adlandırır. VÉ™ nÉ™hayÉ™t, Tusi hÉ™r bir cÉ™miyyÉ™tin yüksÉ™k inkiÅŸafa nail ola bilmÉ™sini onun daxilindÉ™ insanların bir-birilÉ™rinÉ™ yardımlaÅŸmalarında görür. Alimin fikrincÉ™, cÉ™miyyÉ™tdÉ™ki insanlar nÉ™ qÉ™dÉ™r bir-birinin qeydinÉ™ qalsa, dövlÉ™t bir o qÉ™dÉ™r inkiÅŸaf edÉ™r vÉ™ qüdrÉ™tli olar. Tusi mühiti fÉ™zilÉ™tli vÉ™ fÉ™zilÉ™tsiz (lÉ™yaqÉ™tli vÉ™ lÉ™yaqÉ™tsiz) cÉ™miyyÉ™tlÉ™rÉ™ bölür. O deyir ki, fÉ™zilÉ™tli toplumlara - cÉ™miyyÉ™tlÉ™rÉ™ haqq vÉ™ É™dalÉ™t yolunu tutanlar aiddir. BelÉ™ cÉ™miyyÉ™tlÉ™r hÉ™miÅŸÉ™ yüksÉ™k inkiÅŸafa nail olurlar.

Onların sayı, adÉ™tÉ™n, çox olmur. FÉ™zilÉ™tsiz cÉ™miyyÉ™tlÉ™r isÉ™ üç yerÉ™ ayrılır: cahil, mÉ™nÉ™vi cÉ™hÉ™tdÉ™n pozulmuÅŸ vÉ™ zillÉ™t içindÉ™ olanlar. TusiyÉ™ görÉ™, istÉ™r fÉ™zilÉ™tli, istÉ™rsÉ™ dÉ™ fÉ™zilÉ™tsiz cÉ™miyyÉ™tlÉ™r enmÉ™ vÉ™ yüksÉ™liÅŸ dövrü keçirirlÉ™r. Alim yazır ki, hÉ™r bir cÉ™miyyÉ™tin aynasını təşkil edÉ™n dövlÉ™tin uzun müddÉ™t yaÅŸaya bilmÉ™si onun É™dalÉ™tlÉ™ idarÉ™ edilmÉ™sindÉ™n asılıdır.

HÉ™r bir dövlÉ™t onu təşkil edÉ™n 4 ünsürdÉ™n ibarÉ™tdir: aydınlar - qÉ™lÉ™m É™hli, É™sgÉ™rlÉ™r - qılınc É™hli, bürokratlar - mÉ™murlar, É™kinçilÉ™r. Tusi cÉ™miyyÉ™tdÉ™ki bu 4 tÉ™bÉ™qÉ™ni tÉ™biÉ™tdÉ™ki 4 ünsürlÉ™ müqayisÉ™ edir. O, alim vÉ™ qÉ™lÉ™m É™hlini suya, É™sgÉ™rlÉ™ri atəşə, mÉ™murları havaya, É™kinçilÉ™ri isÉ™ torpaÄŸa bÉ™nzÉ™dÉ™rÉ™k yazır: “Bu 4 qrup birlikdÉ™ fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rsÉ™, onda yüksÉ™k inkiÅŸaf etmiÅŸ cÉ™miyyÉ™t vÉ™ insanları xoÅŸbÉ™xt edÉ™n bir sistem ortaya çıxar”.

Tusi unudulmaz şəxsiyyətlərdəndir

AzÉ™rbaycan vÉ™ dünya türklÉ™rinin iftixarı olan Tusinin bəşəri mÉ™dÉ™niyyÉ™tin inkiÅŸafında É™vÉ™zsiz xidmÉ™tlÉ™ri olmuÅŸdur. Onun böyüklüyü vÉ™ geniÅŸ tÉ™fÉ™kkür sahibi olması barÉ™dÉ™ saysız-hesabsız É™sÉ™rlÉ™r yazılıb. Bunların heç dÉ™ hamısı hÉ™qiqÉ™tÉ™ uyÄŸun deyil. Bununla belÉ™, Tusi haqqında yazılanlar içÉ™risindÉ™ tÉ™kzib edilmÉ™si qeyri-mümkün olan bir hÉ™qiqÉ™t var.

Bu da Tusinin zamana vÉ™ mÉ™kana sığmayan, Ä°slam dünyasının mÉ™hÉ™bbÉ™tini qazanmış olan ÅŸÉ™xslÉ™rdÉ™n biri olması ilÉ™ baÄŸlıdır. O, mütÉ™fÉ™kkir, eyni zamanda bacarıqlı bir dövlÉ™t xadimidir.TÉ™sadüfi deyil ki, bütün dövrlÉ™rin É™n böyük alimlÉ™ri Tusini mÉ™hÉ™bbÉ™tlÉ™ yad edÉ™rÉ™k, onu “Xoca Tusi”, bəşəriyyÉ™tin ustadı, on birinci ağıl, filosoflar isÉ™ üçüncü müÉ™llim adlandırıblar.Tusinin ömrünün böyük bir hissÉ™sini hÉ™bsxanada yaÅŸayıb. YÉ™qin ki, belÉ™ bir hÉ™yat yaÅŸamasaydı, o daha çox uÄŸurlar qazanardı. Bununla belÉ™, Tusi ölmÉ™z sÉ™nÉ™t É™sÉ™rlÉ™ri yarada bilib.

Tusi sÉ™birli bir insan olmuÅŸdur. ƏgÉ™r onda bu sÉ™bir olmasaydı, o uzun vÉ™ ağır, məşəqqÉ™tli hÉ™yatdan sonra yeni elmi zirvÉ™lÉ™r fÉ™th edÉ™ vÉ™ alimlÉ™r alimi zirvÉ™sinÉ™ yüksÉ™lÉ™ bilmÉ™zdi. O É™slindÉ™ cÉ™miyyÉ™tdÉ™ aradığı kamil insanı özünün simasında É™ks etdirib. Tusi ideal insan olduÄŸu qÉ™dÉ™r dÉ™ ideal bir alim idi. Onu digÉ™rlÉ™rindÉ™n fÉ™rqlÉ™ndirÉ™n É™sas xüsusiyyÉ™ti yorulmaq bilmÉ™dÉ™n çalışması idi. Bu isÉ™ NÉ™sirÉ™ddin Tusinin hÉ™yatı sevmÉ™sindÉ™n irÉ™li gÉ™lirdi. O yaxşı bilirdi ki, yazdığı hÉ™r kÉ™lmÉ™ özündÉ™n sonra gÉ™lÉ™nlÉ™r üçün elmin yeni zirvÉ™lÉ™rini fÉ™th etmÉ™kdÉ™ mayak rolunu oynayacaq. Türk-Ä°slam dünyasının böyük oÄŸlunu ölmÉ™zliyÉ™ qovuÅŸduran böyüklük budur. O, bu gün dÉ™ ideal insan, dahi ÅŸÉ™xsiyyÉ™t olaraq qalır vÉ™ É™bÉ™diyyÉ™tÉ™ qÉ™dÉ™r dÉ™ belÉ™ olacaq.

SON