Alimlər alimi - Nəsirəddin Tusi (3)

Tusi “Əxlaqi-Nasiri”nin ev idarÉ™si vÉ™ siyasÉ™t fÉ™lsÉ™fÉ™sinÉ™ dair bölmÉ™lÉ™rindÉ™ Ä°bn Sina vÉ™ FÉ™rabinin eyni mövzuda yazdıqları É™sÉ™rlÉ™rindÉ™n istifadÉ™ edib. Tusi bu É™sÉ™ri üç dÉ™fÉ™ yazıb. Birinci dÉ™fÉ™ o, qeyd etdiyimiz kimi, MühtÉ™sÉ™min xahiÅŸi ilÉ™ (1232-1233-cü illÉ™r) yazıb. Bundan 22 il sonra Tusi É™sÉ™ri yenidÉ™n iÅŸlÉ™yib. ÖlümündÉ™n bir az É™vvÉ™l - tÉ™xminÉ™n 1272-1273-cü illÉ™rdÉ™ isÉ™ üçüncü dÉ™fÉ™ yazıb.
Tusi bu É™sÉ™rindÉ™ insanın cÉ™miyyÉ™tdÉ™ davranışının (istÉ™r ailÉ™dÉ™, istÉ™rsÉ™ dÉ™ É™trafındakılara münasibÉ™tdÉ™) kriteriyalarını verib. Qeyd edÉ™k ki, onun ailÉ™ vÉ™ cÉ™miyyÉ™t haqqında fikirlÉ™ri o qÉ™dÉ™r güclü mÉ™ntiqi É™saslara söykÉ™nib ki, yazdığı bu É™sÉ™r yüz illÉ™rlÉ™ nÉ™inki ŞərqdÉ™, hÉ™m dÉ™ QÉ™rbdÉ™ sevilÉ™-sevilÉ™ oxunub.

Ailəqurma və tərbiyə məsələləri

“Əxlaqi-Nasiri” É™zÉ™ri 3 mÉ™qalÉ™dÉ™n vÉ™ 30 fÉ™sildÉ™n ibarÉ™tdir. ƏsÉ™rdÉ™ bÉ™hs edilÉ™n É™sas mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™n biri, ailÉ™nin qurulması ilÉ™ baÄŸlıdır. Tusinin ailÉ™nin qurulması iÅŸinÉ™ xüsusi önÉ™m vermÉ™si heç dÉ™ tÉ™sadüfi deyil. O, ailÉ™ni hÉ™r bir cÉ™miyyÉ™tin É™sas dayağı adlandıraraq: “AilÉ™ nÉ™ qÉ™dÉ™r saÄŸlam vÉ™ möhkÉ™m tÉ™mÉ™llÉ™r üzÉ™rindÉ™ qurulsa, dövlÉ™t dÉ™ o qÉ™dÉ™r möhkÉ™m olar”, - yazır. TusiyÉ™ görÉ™, evlÉ™nmÉ™nin iki sÉ™bÉ™bi olmalıdır - malın mühafizÉ™si vÉ™ nÉ™slin davamı.

Alim yaxşı tÉ™rbiyÉ™ görÉ™n qadını É™rin silahdaşı adlandırır. Qadının övlad tÉ™rbiyÉ™sindÉ™ böyük rol oynadığını qeyd edÉ™n Tusi onun dinimizi yaxşı bilmÉ™sini, ailÉ™dÉ™ fÉ™dakarlıq etmÉ™sini, É™n ağır vÉ™ziyyÉ™tdÉ™ belÉ™, sÉ™birli olmasını É™sas ÅŸÉ™rtlÉ™rdÉ™n hesab edirdi. O, qadınlarda zahiri gözÉ™lliklÉ™ daxili gözÉ™lliyin vÉ™hdÉ™tdÉ™ olmasını arzulayırdı.

TusiyÉ™ görÉ™, É™r-arvad arasında É™laqÉ™lÉ™r üç É™sas prinsip üzrÉ™ qurulmalıdır. Birincisi, qadın É™rinin hÉ™r sözünÉ™ diqqÉ™tlÉ™ yanaÅŸmalı, onun hÉ™r sözünÉ™ É™mÉ™l etmÉ™lidir. Bundan É™lavÉ™, qadın É™rinÉ™ vÉ™falı olmalı, hÉ™r hansı dÉ™rdini onunla bölüÅŸmÉ™li, É™n ağır vÉ™ziyyÉ™tlÉ™rdÉ™ belÉ™, sÉ™bir vÉ™ tÉ™mkinini qorumağı bacarmalıdır. Ä°kincisi, kiÅŸi qadının bütün ehtiyaclarını ödÉ™mÉ™li vÉ™ ailÉ™sinÉ™ ürÉ™kdÉ™n baÄŸlı olmalıdır. Üçüncüsü, qadın evin idarÉ™ edilmÉ™sindÉ™ bacarıqlı olmalı, uÅŸaqların tÉ™rbiyÉ™sindÉ™ hÉ™m ana, hÉ™m dÉ™ tÉ™rbiyÉ™çi kimi çıxış etmÉ™lidir.

Bundan É™lavÉ™, Tusi adıçÉ™kilÉ™n É™sÉ™rindÉ™ uÅŸaqların tÉ™rbiyÉ™si ilÉ™ baÄŸlı bu gün dÉ™ É™hÉ™miyyÉ™tini itirmÉ™yÉ™n dÉ™yÉ™rli mÉ™slÉ™hÉ™tlÉ™r verib. MÉ™sÉ™lÉ™n, TusiyÉ™ görÉ™, valideyn, ilk növbÉ™dÉ™, uÅŸaqlarını kiçik yaÅŸlarından É™mÉ™yÉ™ hörmÉ™t ruhunda tÉ™rbiyÉ™ etmÉ™li, onların tÉ™nbÉ™l hÉ™yat tÉ™rzi keçirmÉ™lÉ™rinÉ™ imkan vermÉ™mÉ™lidir.

Tusi: “UÅŸaq nÉ™ qÉ™dÉ™r çevik, hÉ™rÉ™kÉ™tli olsa, onun enerjisindÉ™n düzgün istifadÉ™ edilsÉ™, onda o, o qÉ™dÉ™r saÄŸlam hÉ™yat tÉ™rzi keçirÉ™cÉ™k vÉ™ ondan yaxşı É™sgÉ™r, bacarıqlı sÉ™rkÉ™rdÉ™ çıxacaq, o düÅŸdüyü É™n ağır vÉ™ziyyÉ™ti belÉ™, düzgün qiymÉ™tlÉ™ndirÉ™rÉ™k vÉ™ziyyÉ™tdÉ™n çıxış yolu tapmağı bacaracaq. TÉ™bii ki, Tusi övlad tÉ™rbiyÉ™sinin É™sas tÉ™mÉ™lini onda özündÉ™n böyüklÉ™rÉ™ hörmÉ™t etmÉ™yin formalaÅŸdırılmasında görürdü. O deyirdi ki, övlad ailÉ™dÉ™, É™vvÉ™lcÉ™, valideynlÉ™rinÉ™ vÉ™ ailÉ™nin digÉ™r üzvlÉ™rinÉ™ hörmÉ™t etmÉ™yin müqÉ™ddÉ™s vÉ™zifÉ™ olduÄŸunu dÉ™rk etmÉ™lidir.

Tusi uÅŸağı yerli-yersiz danlamağın É™leyhinÉ™ idi. O deyirdi ki, uÅŸaq nÉ™ qÉ™dÉ™r çox danlansa, o qÉ™dÉ™r buna adÉ™t edÉ™cÉ™k. Böyük mütÉ™fÉ™kkir uÅŸağı çox danlamaqdansa onu baÅŸa salmağın tÉ™rÉ™fdarı idi. O, uÅŸağın adÉ™t-É™nÉ™nÉ™lÉ™rÉ™ hörmÉ™t ruhunda böyüdülmÉ™sini dÉ™ çox mühüm ÅŸÉ™rtlÉ™rdÉ™n biri hesab edirdi. “Əxlaqi-Nasiri”dÉ™ oÄŸlan uÅŸaqlarının qızlar kimi bÉ™zÉ™k-düzÉ™yÉ™ öyrÉ™dilmÉ™si yolverilmÉ™z hesab edilir. Bundan É™lavÉ™, uÅŸaqların kiçik yaÅŸlarından dini vÉ™ elmÉ™ mÉ™hÉ™bbÉ™t ruhunda tÉ™rbiyÉ™ edilmÉ™si, onlara bunun üçün lazım olan ÅŸÉ™raitin yaradılması da valideynlÉ™rin qarşısında É™sas ÅŸÉ™rtlÉ™rdÉ™n biri kimi qoyulur.

Marağa rəsədxanası

NÉ™sirÉ™ddin Tusinin, belÉ™ demÉ™k mümkünsÉ™, ÅŸah É™sÉ™rlÉ™rindÉ™n biri MaraÄŸa rÉ™sÉ™dxanası hesab edilir. MaraÄŸa rÉ™sÉ™dxanasının qurulması o dövrdÉ™ nÉ™inki ŞərqdÉ™, hÉ™m dÉ™ bütün dünyada böyük bir hadisÉ™ idi. Tusinin É™n böyük xidmÉ™tlÉ™rindÉ™n biri dÉ™ ondan ibarÉ™t idi ki, o, monqolların qarşılarına çıxan bütün mÉ™dÉ™niyyÉ™t abidÉ™lÉ™rini dağıtdığı bir vaxtda, o, monqol xanı HulaküdÉ™ elmÉ™ mÉ™hÉ™bbÉ™t oyatmağı bacarmışdı. BelÉ™ ki, Tusinin istÉ™yi ilÉ™ Hulakü xan 1258-ci ildÉ™ MaraÄŸa ÅŸÉ™hÉ™ri yaxınlığında rÉ™sÉ™dxana inÅŸa edilmÉ™si barÉ™dÉ™ göstÉ™riÅŸ vermiÅŸdi. Hulakü xan rÉ™sÉ™dxanaya rÉ™hbÉ™rliyi dÉ™ TusiyÉ™ tapşırmış vÉ™ bunun üçün ona hÉ™r cür sÉ™lahiyyÉ™t vermiÅŸdi.

Qeyd edÉ™k ki, rÉ™sÉ™dxana vÉ™ onun É™trafında inÅŸa edilÉ™cÉ™k binaların layihÉ™sini Tusi ÅŸÉ™xsÉ™n özü vermiÅŸdi. RÉ™sÉ™dxana É™trafında inÅŸa edilÉ™cÉ™k binalar vahid kompleks təşkil etmÉ™li idi. Binalar iki hissÉ™yÉ™ ayrılmışdı. 13 tikilidÉ™n ibarÉ™t olacaq rÉ™sÉ™dxana kompleksi elmi tÉ™dqiqatların aparılmasına yardım edÉ™cÉ™k binalardan, hÉ™mçinin mÉ™drÉ™sÉ™, kitabxana vÉ™ dükanlarla vÉ™hdÉ™t təşkil etmÉ™li idi. RÉ™sÉ™dxananın inÅŸasına o vaxt üçün çox yüksÉ™k miqdarda - 30.000 dinar qızıl pul ayrılmışdı. Kompleksin inÅŸaat iÅŸlÉ™ri 1271-ci ildÉ™ baÅŸa çatdırıldı.

Amma binaların inÅŸa edilmÉ™sini vÉ™ onun texniki vasitÉ™lÉ™rlÉ™ tÉ™minini hÉ™lÉ™ iÅŸin yarısı saymaq olardı. RÉ™sÉ™dxananın fÉ™aliyyÉ™ti üçün onun elmi kadrlarla tÉ™min edilmÉ™si É™n vacib mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™n idi. Ona görÉ™ dÉ™ Tusi öncÉ™dÉ™n Hulakü vÉ™ onun yerinÉ™ keçÉ™n Abaqa xanın razılığı vÉ™ kömÉ™yi ilÉ™ Şərqin astronomiya sahÉ™sindÉ™ tanınmış alimlÉ™rini rÉ™sÉ™dxananın fÉ™aliyyÉ™tinÉ™ cÉ™lb etmiÅŸdi. MaraÄŸa rÉ™sÉ™dxanasında göy cismlÉ™ri ilÉ™ baÄŸlı hazırlanan astronomik cÉ™dvÉ™llÉ™r 400 il É™rzindÉ™ Avropada qurulan bütün rÉ™sÉ™dxanalarda É™sas qaynaq kimi istifadÉ™ edilmiÅŸdir. RÉ™sÉ™dxanada apardığı tÉ™dqiqatlar nÉ™ticÉ™sindÉ™ Tusi ona dünya ÅŸöhrÉ™ti gÉ™tirÉ™n bir sıra ölmÉ™z É™sÉ™rlÉ™rini yazdı.

Bunların içÉ™risindÉ™ “Zic-Elxani” adlı tÉ™dqiqat É™sÉ™ri daha məşhurdur. “Zic-Elxani”dÉ™ riyaziyyata, triqonometriyaya, astronomiyaya vÉ™ coÄŸrafiyaya aid çoxlu cÉ™dvÉ™llÉ™r verilib. Bundan É™lavÉ™, É™sÉ™rdÉ™ müxtÉ™lif elmi tÉ™qvimlÉ™r, planetlÉ™rin hÉ™rÉ™kÉ™t trayektoriyalarını göstÉ™rÉ™n vÉ™ o dövr üçün olduqca yüksÉ™k sÉ™viyyÉ™dÉ™ olan riyazi hesablamalar da öz É™ksini tapıb. Bundan É™lavÉ™, “Zic Elxani”nin baÅŸlanğıc bölümündÉ™ Çingiz xandan baÅŸlayaraq, Hulakü xanadÉ™k olan tarix xronoloji qaydada vÉ™ izahatlarla verilib.

ÜmumiyyÉ™tlÉ™, MaraÄŸa rÉ™sÉ™dxanası o dövrdÉ™ ŞərqdÉ™ elmin vÉ™ mÉ™dÉ™niyyÉ™tin inkiÅŸaf etdirilmÉ™sindÉ™ müasir məşhur elm mÉ™rkÉ™zlÉ™rinin belÉ™, hÉ™sÉ™d apara bilÉ™cÉ™yi bir iÅŸ görmüÅŸdür. Bu rÉ™sÉ™dxananın nÉ™zdindÉ™ nÉ™inki ŞərqdÉ™, hÉ™m dÉ™ bütün Avropada tayı-bÉ™rabÉ™ri olmayan bir kitabxana olmuÅŸdur. HÉ™min kitabxanada É™n qÉ™dim elmi vÉ™ É™dÉ™bi bÉ™dii É™sÉ™rlÉ™r toplanmışdı. RÉ™sÉ™dxana É™trafındakı mÉ™drÉ™sÉ™lÉ™rdÉ™ uÅŸaqlar tanınmış alimlÉ™rdÉ™n dÉ™rs alırdılar. NecÉ™ deyÉ™rlÉ™r, Şərqin elm vÉ™ mÉ™dÉ™niyyÉ™t mÉ™rkÉ™zi faktiki olaraq, BaÄŸdaddan MaraÄŸaya köçmüÅŸdü. Tusinin uzaqgörÉ™nliyi sayÉ™sindÉ™ MaraÄŸa türk-Ä°slam mÉ™dÉ™niyyÉ™tinin beÅŸiyi halına gÉ™lmiÅŸdi. TÉ™sadüfi deyil ki, bu gün dÉ™ MaraÄŸanın adı dünyanın tanınmış elm adamları tÉ™rÉ™findÉ™n hörmÉ™tlÉ™ çÉ™kilir. MaraÄŸa rÉ™sÉ™dxanası bu gün dÉ™ ŞərqdÉ™ vÉ™ Avropa ölkÉ™lÉ™rindÉ™ki rÉ™sÉ™dxanalar üçün bir örnÉ™k, elm mÉ™rkÉ™zi olaraq qalır.

Kamil insan anlayışı

Tusi dÉ™ digÉ™r görkÉ™mli ÅŸÉ™xsiyyÉ™tlÉ™r kimi, cÉ™miyyÉ™tdÉ™ ideal insan axtarışlarına cavab tapmaÄŸa çalışıb. Bu mÉ™qsÉ™dlÉ™ o, insanın ideal sÉ™viyyÉ™yÉ™ yüksÉ™liÅŸi üçün bÉ™zi ÅŸÉ™rtlÉ™rin vacibliyini qeyd edib. MÉ™sÉ™lÉ™n, TusiyÉ™ görÉ™, ideal insanın formalaÅŸdırılması üçün öncÉ™ onun yaÅŸadığı toplum ideal olmalı vÉ™ yüksÉ™k sÉ™viyyÉ™dÉ™ inkiÅŸaf etmÉ™lidir. AraÅŸdırmalara görÉ™, ideal toplumun formalaÅŸdırılması üçün on illÉ™rlÉ™ vaxt lazımdır. HÉ™min yol isÉ™ insanın mÉ™nÉ™n kamillik zirvÉ™sinÉ™ yüksÉ™liÅŸindÉ™n keçir.

TusiyÉ™ görÉ™, Allah tÉ™rÉ™findÉ™n bütün yaradılmışların É™n kamili olan insanın qarşısında ya yaxşı, ya da onu fÉ™lakÉ™tlÉ™rÉ™ sürüklÉ™yÉ™n pis hÉ™yat yolunu seçmÉ™k durur. Alimin fikrincÉ™, insan nÉ™fsini nÉ™ qÉ™dÉ™r tÉ™miz saxlasa, özünün bu dünyaya yaxşılıq toxumu sÉ™pmÉ™k vÉ™ Uca Yaradana xidmÉ™t üçün gÉ™ldiyini dÉ™rindÉ™n dÉ™rk edÉ™r. ƏgÉ™r fÉ™aliyyÉ™tini dÉ™ bunun üzÉ™rindÉ™ qursa, könül rahatlığı ilÉ™ bu dünyadan köç edÉ™r vÉ™ É™bÉ™di sÉ™adÉ™ti hÉ™yatda ikÉ™n qazanmış olar. Tusi hÉ™r bir insanın Uca Yaradan tÉ™rÉ™findÉ™n onun özünÉ™mÉ™xsus xüsusiyyÉ™tlÉ™ri ilÉ™ yaradıldığını da xüsusi qeyd edib. TusiyÉ™ görÉ™, hÉ™r bir insanın daxilindÉ™ hÉ™m onu fÉ™lakÉ™tlÉ™rÉ™ sürüklÉ™yÉ™n mÉ™nfi, hÉ™m dÉ™ müsbÉ™t xüsusiyyÉ™tlÉ™r mövcuddur. Ä°nsan nÉ™fsinin qulu olmamalı, pisi yaxşıdan ayırmağı bacarmalıdır.