mm arrow Matematik makaleleri arrow Nasireddin Tusi (Azerice)
Nasireddin Tusi (Azerice) Yazdır E-Posta
İçerik İndeksi
Nasireddin Tusi (Azerice)
Alimlər əbədiyyət yolcularıdır
Ailəqurma və tərbiyə məsələləri
Tusi və cəmiyyət
 

Alimlər alimi - Nəsirəddin Tusi (2)

NÉ™sirÉ™ddin Tusinin SÉ™drÉ™ddin Əli, AsilÉ™ddin HÉ™sÉ™n vÉ™ FÉ™xrÉ™ddin ƏhmÉ™d adlı oÄŸulları da atalarının yolunu davam etdirmiÅŸ vÉ™ dövrün tanınmış elm adamlarından olmuÅŸlar. HÉ™r üç oÄŸul dövlÉ™tdÉ™ müxtÉ™lif vÉ™zifÉ™lÉ™rdÉ™ çalışmışlar. Türk dünyasının digÉ™r tanınmış simalarından olan ƏvhÉ™di MaraÄŸayi (1274-1338) “DÉ™hnamÉ™” mÉ™snÉ™visini (1306-da yazıb ) Tusinin nÉ™vÉ™si Hacı ZiyaÉ™ddin Yusif ibn AsilÉ™ddin HÉ™sÉ™nÉ™ ithaf etmiÅŸdir.

Tusi nÉ™slinin davamçıları sonralar Naxçıvana köçÉ™rÉ™k orada yaÅŸamış vÉ™ É™hali arasında böyük hörmÉ™t vÉ™ nüfuz sahibi olmuÅŸlar. Ä°ran hökmdarı, milliyyÉ™tcÉ™ türk olan Åžah Abbas TusiyÉ™ böyük hörmÉ™t bÉ™slÉ™miÅŸdir. ElÉ™ buna görÉ™ dÉ™ o, Tusi nÉ™slinin Ordubad É™trafında yaÅŸamasını nÉ™zÉ™rÉ™ alaraq, bölgÉ™nin bütün É™halisinin vergidÉ™n azad edilmÉ™si barÉ™dÉ™ fÉ™rman imzalamışdı. Åžah Abbasın verdiyi bu fÉ™rman XVII É™srdÉ™ Ordubadda inÅŸa edilmiÅŸ böyük caminin qapısı üzÉ™rindÉ™ki daÅŸ kitabÉ™dÉ™ yazılmışdır.

AlimlÉ™r É™bÉ™diyyÉ™t yolçularıdır

Dünyanın hÉ™r hansı bir ölkÉ™sinin tÉ™rÉ™qqisindÉ™, inkiÅŸaf edÉ™rÉ™k güclü dövlÉ™tÉ™ çevrilmÉ™sindÉ™ alimlÉ™rin özünÉ™mÉ™xsus rolu olub. Bu baxımdan bütün Ä°slam dünyasının monqollar tÉ™rÉ™findÉ™n iÅŸÄŸal edildiyi, ÅŸÉ™hÉ™rlÉ™rin, mÉ™dÉ™niyyÉ™t mÉ™rkÉ™zlÉ™rinin dağıdıldığı, elmin tÉ™nÉ™zzül dövrü keçirdiyi bir vaxtda TusiyÉ™ monqol hökmdarı Hulaku tÉ™rÉ™findÉ™n yüksÉ™k qiymÉ™t verilmÉ™si bir qÉ™dÉ™r inanılmaz idi. Ä°lk dövrlÉ™rdÉ™ Ä°slam dinini qÉ™bul etmÉ™yÉ™n vÉ™ ona düÅŸmÉ™n münasibÉ™t bÉ™slÉ™yÉ™n monqol hökmdarları bu dinin dÉ™yÉ™rlÉ™rinÉ™ qarşı sÉ™rt davranır, yüz illÉ™r boyu yaradılan É™n gözÉ™l sÉ™nÉ™t É™sÉ™rlÉ™rini mÉ™hv edir, tikililÉ™ri, mÉ™scidlÉ™ri dağıdırdılar.

Bütün bunlara baxmayaraq, Hulaku xanın elmÉ™ vÉ™ elm adamlarına mÉ™hÉ™bbÉ™ti, Tusi kimi böyük bir alimi özünÉ™ mÉ™slÉ™hÉ™tçi götürmÉ™si Şərq mÉ™dÉ™niyyÉ™tinÉ™ qarşı hÉ™rÉ™kÉ™tlÉ™ri dayandırdı. Tusi sonralar bununla baÄŸlı yazmışdı: “Uca Allah Hulakunun ürÉ™yini elmÉ™ mÉ™hÉ™bbÉ™t nuru ilÉ™ işıqlandırdı. Bu nur mÉ™nim gÉ™lÉ™cÉ™k taleyimdÉ™ dÉ™ böyük rol oynadı.

MÉ™n arzularımın reallaÅŸdırılması üçün Hulakunun simasında böyük bir dayaq É™ldÉ™ etdim.” Tusinin Hulaku vÉ™ onun varisi Abakana mÉ™slÉ™hÉ™tlÉ™ri monqolların Şərq yürüÅŸündÉ™ daha böyük qırğınların qarşısını aldı. ÅžübhÉ™siz ki, bütün bunlar Hulakunun É™trafında olanların da elmÉ™ vÉ™ sÉ™nÉ™t É™sÉ™rlÉ™rinÉ™ lazımi qiymÉ™t vermÉ™sinÉ™ gÉ™tirib çıxardı. Hulakudan sonra gÉ™lÉ™n hökmdarların demÉ™k olar ki, hamısı elm adamlarına qiymÉ™t vermÉ™yÉ™, hÉ™r hansı bir iÅŸ görÉ™rkÉ™n onlarla mÉ™slÉ™hÉ™tləşmÉ™yÉ™ baÅŸladılar.

Dəyərli əsərlər

NÉ™sirÉ™ddin Tusini dünyada tanıdan onun günümüzdÉ™ belÉ™, aktuallığını itirmÉ™yÉ™n ölmÉ™z É™sÉ™rlÉ™ridir. Tusi alim kimi nÉ™zÉ™riyyÉ™yÉ™ xüsusi önÉ™m verirdi vÉ™ É™sÉ™rlÉ™rindÉ™ dönÉ™-dönÉ™ yazırdı ki, elmi kəşflÉ™rin ortaya çıxmasında nÉ™zÉ™riyyÉ™nin É™hÉ™miyyÉ™ti çox böyükdür. Buna görÉ™ dÉ™ çox vaxt Tusini nÉ™zÉ™riyyÉ™lÉ™r ustadı adlandırırlar. Bununla belÉ™, o, nÉ™zÉ™riyyÉ™nin tÉ™crübÉ™dÉ™ sınaqdan çıxarılmasının vacibliyini xüsusi qeyd edirdi.

O, elmin inkiÅŸafını nÉ™zÉ™riyyÉ™ ilÉ™ tÉ™crübÉ™nin vÉ™hdÉ™tindÉ™ gördüyünü tez-tez xatırladırdı. Tusi ilahiyyata, fÉ™lsÉ™fÉ™yÉ™, siyasÉ™t vÉ™ etikaya dair traktatlarında özünün dünyagörüÅŸünü ifadÉ™ etmiÅŸdir. MütÉ™fÉ™kkirin “Ä°mamÉ™tÉ™ dair traktat” (“Risab fi-l-imame”) vÉ™ bir sıra baÅŸqa É™sÉ™rlÉ™rindÉ™, sadÉ™cÉ™, 12 imamı deyil, imam (dövlÉ™t baÅŸçısı) üçün lazımi sÉ™ciyyÉ™vi keyfiyyÉ™tlÉ™ri ön plana çÉ™kib. Onun fikrincÉ™, imam-baÅŸçı hÉ™r hansı bir hökmü verÉ™rkÉ™n öncÉ™ É™trafındakı elm adamları vÉ™ müdriklÉ™rlÉ™ mÉ™slÉ™hÉ™tləşmÉ™li, ancaq bundan sonra qÉ™rar qÉ™bul etmÉ™lidir. O: “Hökmdar É™dalÉ™tli qÉ™rar vermÉ™lidir. Hökmdar tÉ™rÉ™findÉ™n verilÉ™n É™dalÉ™tsiz qÉ™rar dövlÉ™tin É™sasına vurulan baltadır”-deyirdi. NÉ™sirÉ™ddin Tusinin fÉ™lsÉ™fÉ™yÉ™ dair traktatlarında Ä°bn Sinanın “Ä°ÅŸarÉ™lÉ™r vÉ™ qeydlÉ™r” kitabının ÅŸÉ™rhi dÉ™ öz É™ksini tapıb. ÜmumiyyÉ™tlÉ™, Tusi Ä°bn Sina vÉ™ BÉ™hmÉ™nyar mÉ™ktÉ™binin layiqli davamçılarından biri idi.

Tusinin “ProblemlÉ™rin hÉ™lli” traktatında filosof FÉ™xrÉ™ddin Razinin (1148-1210 ) Ä°bn Sinaya qarşı hücumlarına cavab vermiÅŸ vÉ™ onun iddialarının mÉ™ntiqÉ™ söykÉ™nmÉ™diyini elmi dÉ™lillÉ™rlÉ™ sübuta yetirmiÅŸdir. Alimin özünÉ™mÉ™zsus idrak nÉ™zÉ™riyyÉ™sindÉ™ dövrü üçün vacib hesab edilÉ™n bir çox suallara cavab verilib. Tusinin riyaziyyat, astronomiya vÉ™ fizikanın inkiÅŸafında da böyük xidmÉ™tlÉ™ri olub. MÉ™sÉ™lÉ™n, onun “Zic Elxani” adlı É™sÉ™rindÉ™ planetlÉ™rin hÉ™rÉ™kÉ™t trayektoriyaları vÉ™ onların firlanma sürÉ™tlÉ™ri dÉ™qiqliklÉ™ verilib.

Tusinin planetlÉ™rlÉ™ baÄŸlı araÅŸdırmaları XIX É™srin ortalarına kimi Avropa alimlÉ™rinin istinad etdiklÉ™ri É™sas mÉ™nbÉ™ olmuÅŸdur. Tusinin coÄŸrafiya sahÉ™sindÉ™ dÉ™ xidmÉ™tlÉ™ri böyükdür. O, 256 ÅŸÉ™hÉ™rin coÄŸrafi koordinatları olan cÉ™dvÉ™llÉ™r hazırlayıb. Bu cÉ™dvÉ™llÉ™r Kolumbun müÉ™llimi olan ToskanelliyÉ™ mÉ™lum idi. Kolumbun mÉ™hz bu cÉ™dvÉ™llÉ™rÉ™ É™sasÉ™n Amerikanı tapdığını, ancaq kəşfinin mahiyyÉ™tini anlaya bilmÉ™diyi güman edilir.

Tusinin bu cÉ™dvÉ™llÉ™ri o qÉ™dÉ™r dÉ™qiqdir ki, ondan uzun müddÉ™t isitfadÉ™ edilib. CÉ™dvÉ™llÉ™r É™vvÉ™lcÉ™ Londonda (1652), sonra isÉ™ Oksfordda (1711) É™rÉ™b vÉ™ latın dillÉ™rindÉ™ çap edilib. NÉ™sirÉ™ddin Tusinin istedadlı tÉ™lÉ™bÉ™si vÉ™ davamçısı azÉ™rbaycanlı mühÉ™ndis KÉ™rimÉ™ddin SÉ™lmasi məşhur alman alimi Martin Böhaymdan (1459-1507) iki É™sr É™vvÉ™l qlobus hazırlamışdı. Bütün bunlar NÉ™sirÉ™ddin Tusi tÉ™rÉ™findÉ™n türkün elmi zÉ™kasının vÉ™ tÉ™fÉ™kkürünün yüksÉ™kliyinin sübuta yetirilmÉ™si demÉ™k idi.


Tusinin riyaziyyat vÉ™ hÉ™ndÉ™sÉ™yÉ™ dair É™sÉ™rlÉ™ri elmin inkiÅŸafında da böyük rol oynayıb. MÉ™sÉ™lÉ™n, onun “TÉ™hriri-Öqlidis” (“Evklidin ÅŸÉ™rhi”) É™sÉ™ri Avropada böyük ÅŸöhrÉ™t qazanmış vÉ™ É™vvÉ™lcÉ™, Romada É™rÉ™bcÉ™ (1594), sonra isÉ™ latın dilindÉ™ ( XVII É™srdÉ™ ) çap edilib. Onun yazdığı bu É™sÉ™r dövrünü É™n azı 450-500 il qabaqlamışdı.

“Əxlaqi-Nasiri” vÉ™ tÉ™lim tÉ™rbiyÉ™

TusiyÉ™ ÅŸöhrÉ™t gÉ™tirÉ™n É™sÉ™rlÉ™rindÉ™n biri dÉ™ onun böyük ilhamla qÉ™lÉ™mÉ™ aldığı “Əxlaqi-Nasiri”dir. Bu É™sÉ™rin yazılması Ä°smaili valisi Nasir MühtÉ™sÉ™min adı ilÉ™ baÄŸlıdır. Alim É™sÉ™rin giriÅŸinÉ™ yazdığı ön sözündÉ™: “MühtÉ™sÉ™m mÉ™ndÉ™n Miskeveyhin “Kitab-É™t-TÉ™harÉ™t” (“TÉ™zhibül É™xlaq”) É™sÉ™rini É™rÉ™bcÉ™dÉ™n farscaya çevirmÉ™yimi xahiÅŸ etdi. Amma bu kitabı tÉ™rcümÉ™ edÉ™ndÉ™ onun özünÉ™mÉ™xsusluÄŸu itib gedÉ™cÉ™kdi. MÉ™n bunu MühtÉ™sÉ™mÉ™ anlatdım.

MühtÉ™sÉ™m dÉ™ bunu tÉ™rÉ™ddüdlÉ™ dÉ™ olsa qÉ™bul etdi”, - deyÉ™ yazır. O, MühtÉ™sÉ™mÉ™ hÉ™min É™sÉ™rin mahiyyÉ™tinÉ™ uyÄŸun olan kitab yazmağın vacibliyini dÉ™ bildirir. Bundan sonra Nasir ondan adıçÉ™kilÉ™n É™sÉ™rÉ™ bÉ™rabÉ™r ola bilÉ™cÉ™k bir É™sÉ™r yazmasını xahiÅŸ edir. Tusi dÉ™ xahiÅŸi nÉ™zÉ™rÉ™ alaraq, “Əxlaqi-Nasiri” adlı ölmÉ™z bir É™sÉ™r yazır. Kitabın É™xlaq fÉ™lsÉ™fÉ™sinÉ™ aid hissÉ™si “Kitab-É™t TÉ™harÉ™t”in yeni formada tÉ™krarıdır. Amma kitabda Tusi MiskeveyhdÉ™n fÉ™rqli olaraq, özünün É™xlaqi dünyagörüÅŸlÉ™rini dövrünün QÉ™zali kimi böyük alimlÉ™rinin vÉ™ sufilÉ™rin mistik dünya görüÅŸlÉ™ri ilÉ™ uzlaÅŸdırmaÄŸa çalışıb.



<Önceki   Sonraki>
MATEMATİKÇİ PULU
HÄ°PERBOLÄ°K UZAY
FOTO MATEMATÄ°K
C.Sequin Galeri
MATEMATİK AFİŞİ
G.W.Hart galeri
KARÄ°KATÃœR
M.C.Escher galeri
MATEMATÄ°K KÄ°TABI
MATEMATÄ°K FÄ°LMÄ°