TÜRK-Ä°SLAM DÜNYASINDA SIFIR

773 yılında, Kankah isimli Hintli bir astronom, Halife el-Mansur'un (754-775), BaÄŸdat'taki sarayına gelir. Zamanın ünlü Ä°slam alimi Ä°bn'ül Adami, astronomi cetvelleri ile ilgili eserinde, ilim tarihi için önemli olan bu olayı, "Ä°nci Gerdanlık" baÅŸlığı altında ÅŸöyle açıklar; "Hicretin 156. (773) yılında, Hintli bir alim elinde bir kitapla, Halife el-Mansur'un huzuruna çıkar. KardaÄŸa'ların Kral Figar adına istinsah ettikleri bir kitabı, Halifeye sunar. El-Mansur, bu eseri, hemen Arapça'ya çevrilmesini ve gezegenlerin hareketleri ile ilgili bir eser yazılmasını emreder... Bu görevi, Muhammed bin Ä°brahim el-Fezari üzerine alarak 'Astronomlar Nazarında Büyük Sinhind' adlı bir eser yazar. Bu eserin etkinliÄŸi, halife el-Memun zamanına kadar sürer. Eseri, Muhammed bin Musa el Harezmi, astronomlar için yeniden hazırlar (yazar). Sinhind Metodunu uygulayan astronomlar, eseri çok beÄŸenirler ve konusunun süratle yaygınlaÅŸmasını saÄŸlarlar."

Hintli alimin, beraberinde BaÄŸdat'a getirdiÄŸi ve onunla, önce Halife el-Mansur'un ilgisini çektiÄŸi kitap, gerçekte Brahmagupta'nın Siddhanta adlı eserinden baÅŸka bir eser deÄŸildi. Sinhint adıyla Arapçaya çevrilen bu eser, zamanın halife ve alimleri arasında, hemen ilgi görüp süratle yayıldı. Harezmi tarafından yeniden hazırlanan söz konusu eser, Ä°ngiliz tercüman Baht'lı Adelhard tarafından, zamanın ilim dili olan Latinceye tercüme edildi ve Batılı alimlerin istifadesine sunuldu. Bu tercüme kitap; Hint sayılarını açıklayan, Hint hesabını, sayı yazısını, toplama ve çıkarma, ikiye bölme, iki misli artırma, çoÄŸaltma ve bölme ile kesir hesabını öÄŸreten Hesap Sanatına Dair adlı ikinci eserdir. Bu Latince tercüme eser, önceleri Ä°spanya'ya gelir ve 12. yüzyıl baÅŸlarında, Orta Avrupa'ya geçerek yaygınlaşır. Hint alimleri, daire ÅŸeklinde gösterdikleri ve bugünkü ifadeyle "0" (sıfır) olarak adlandırılan kelime için, bir ÅŸeyin hiçliÄŸi ve boÅŸluÄŸu anlamını ifade eden "sunya" adını vermiÅŸlerdir. Ä°slam alimleri (Araplar) da bu iÅŸareti ve anlamını öÄŸrenince; Arapçada boÅŸluk anlamına gelen "es-sıfır" adını vermiÅŸlerdir.

Leonardo, es-sıfır kelimesini Latince'ye tercüme ederek Latince metinlerde cephrum ÅŸeklinde Latince'leÅŸtirdi. Daha sonraki yıllarda, Avrupa'nın deÄŸiÅŸik memleketlerinde, deÄŸiÅŸik yazım (imla) ÅŸekilleri kazanmıştır. Bunlardan : Leonardo'nun eserine istinaden, önce zefero, daha sonra da zero yazım ÅŸeklini aldı ( Livra kelimesinin zamanla lira yazım ÅŸeklini alması gibi.) Fransa'da ise; gizli iÅŸaret anlamına gelen chiffre ÅŸeklinde adlandırılan cephirum kelimesi, chiffer = hesap yapmak ÅŸeklini alarak, yaygınlaÅŸmaya devam etti. Batı'da, Ä°talyanca aynı anlama gelen, zero kelimesinin kabülü sonucu, bu kelimenin iki ayrı anlamı sebebiyle Ä°ngiltere'de cipher ve zero ÅŸeklini aldı. Almanya'da da, ziffer yazım ÅŸeklini aldı. 14. yüzyıldan sonraki yıllarda da ziffern yazım ÅŸeklinde kullanılmaya baÅŸlandı.

Saverus Sabokht, Brahmagupta ve Harezmi isimleri, Arap rakamlarının, Batı'da görülmesinde birbirini takip eden üç isim olarak karşımıza çıkmaktadır. Batı literatüründe "Arap Rakamları" olarak bilinen, Ä°slam Dünyası rakamlarının, sıfır "0" dahil olmak üzere, on ayrı ÅŸeklini Batı'ya ilk defa öÄŸreten, papalık tahtının ÅŸair ve matematikçisi Gerbert olmuÅŸtur. Gerbert'in etkisi tam sekiz yüz yıl devam etmiÅŸtir. Gerbert, öÄŸrenimini Aurlillac Klisesinde tamamlamıştır. Burada edindiÄŸi bilgiler sonucu, birçok matematikçinin dikkatini çekti. Sonuçta da, matematik araÅŸtırmalarını hızlandırdı. Ä°stinsah faaliyetlerini çoÄŸalttı. Gerbert, hakkında deÄŸiÅŸik rivayetler vardır. Bu rivayetler hakkında, geniÅŸ bilgi, müsteÅŸrik Sigrid Hunke tarafından hazırlanan Ä°slam'ın GüneÅŸi Avrupa'nın üzerinde eserde bulunmaktadır. Bu rivayetlerden birisi ÅŸudur : Gerbert, sıfır kavramını bilmiyordu.

Mesela 1002 sayısında sıfır 0lmayınca, yazılanların anlaşılması mümkün deÄŸildi. Gerbert ve öÄŸrencileri, sıfır hakkında, herhangi bir bilgiye sahip olmadıklarından, yapılanların manasını kavrayamadıkları anlaşılmakta. Gerbert, sayı yazısını, Batı Arapları'ndan getirir. Araplardan, Ä°spanya seyahati sırasında öÄŸrendiÄŸi sanılmaktadır. GençliÄŸinde itibaren, Hindistan'ın bir ucundan öbür ucuna yaptığı bir çok seyahatlerle, Hint dilini ve ilmini tam anlamıyla ÖÄŸrenen Gertert'in çaÄŸdaşı olan Beyruni'den o sıralarda, Hindistan'da yazılmış harf ÅŸekillerinin ve ilk rakam ÅŸekillerinin diÄŸer memlekete geçince, deÄŸiÅŸtiÄŸini öÄŸreniyoruz, Beyrurıi, Araplar'ın, Hintliler'den en elveriÅŸli rakamları aldıklarını açıklar.

Araplann birbirinden farklılık gösteren iki çeÅŸit , Hint sayı yazısını kullandıklarını, Harezmi de açıklar. Harezmi tarafından, 830 yılında yazılan eserin ilk kopyaları, Viyana Saray Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu elyazmaları (manüskri), 1143 tarihini taşımaktadır. Salen Manastırı'nda bulunan ikinci bir kopya ise, bugün Heilderburg'ta muhafaza edilmektedir. Avrupa, ilim dünyasında sunulan bu önemli belge ile, Araplar'ın, önce birler basamağından baÅŸlayarak, rakamları saÄŸdan sola doÄŸru yazıp okuduklarını, bu eserden öÄŸrenir. Harezmi'ye ait bu eserde; toplama ve çıkarma iÅŸlemlerine ait örnekler görülmektedir.

Latince tercümesinde, bugünkü yazım ÅŸekline göre, "0" (sıfır) a ait bir örnek Åžöyledir : 38-18=20 "Sekiz diÄŸer sekizden çıkınca, geriye bir ÅŸey kalmaz. Bu takdirde, boÅŸ kalmaması için, bir dairecik koy. Dairecik, boÅŸ hanenin yerine geçmek zorundadır. EÄŸer bu hane boÅŸ kalırsa, diÄŸer haneleri de tahdit edilmiÅŸ olurlar. Artık ikinci hane, birinci hanenin yerini tutar. Yani; ikinci hane, birinci haneden baÅŸka bir ÅŸey deÄŸildir."

Bugünkü bilgilerimize göre basit gibi görünen, ancak zamanın matematik görüÅŸü olarak son derece önemli olan bu açıklamanın böyle olması düÅŸünüldüÄŸünde, Harezmi'nin görüÅŸü olan açıklamanın önemi kendiliÄŸinden ortaya çıkar. Åžöyle ki; sıfır, ilk basamağın aksine, sola konsaydı, "02" gibi bir sayı elde edilir ki, ikinin solundaki sıfır sonucu deÄŸiÅŸtirdiÄŸinden, Harezmi'nin matematik görüÅŸünün zamanı matematik bilgileri karşısındaki önemi açık olarak ortaya çıkar. Brahmagupta'nın ,Siddahta adlı eseri, 776 yılında, Saverus'tan 114 yıl sonra, Arapça'ya çevrilen bir eserinin içinde yer almıştır. Gerbert'ten yüz yıl sonra, Harezmi'nin Latince tercümesi, Orta Ä°spanya yoluyla Batı'ya ulaşır. Bu tarihlerde, "Arap Sayı Yazısının", ilim dünyasındaki zaferine çığır açan baÅŸka bir ÅŸahıs ile karşılaşıyoruz.

Pizza'lı Leonardo (1180~ ?) ; matematik bilgisinin, esaslarını bizzat, ilk kaynaklarından, yani Mısır'a yaptığı uzun süreli seyahatler sonucu elde etmiÅŸtir. Elde ettiÄŸi bilgileri de, Batı'ya öÄŸretmiÅŸtir. Leonardo'nun babası, Cezayir sahillerinde ticaret iÅŸleri ile meÅŸgul idi. Ä°slam medeniyetinin etkinliÄŸini gören, baba Leonardo, oÄŸlunu yetiÅŸtirmek için yanına çağırır. OÄŸlu Leonardo Hint, yani Arap (Ä°slam) rakamları ile hesap yapmaya hayran kalır. Hint hesap sistemlerinin, her türlü uygulamasını öÄŸrenir. Bu arada, Ä°skenderiye ve Åžam kütüphanelerinde, eline geçirebildiÄŸi ilmi deÄŸeri olan eserleri de toplayıp, Avrupa'ya götürdüÄŸü tarihi bir gerçek olarak bilinmektedir.

OÄŸul Leonardo, Ä°slam (Arap) hesap öÄŸretmenlerinden, öÄŸrendiÄŸi bütün bilgileri sıfır rakamı dahil olmak üzere, çevresindekilere, uygulamaları ile birlikte öÄŸretir Bu rakamlar, Arapçada "sıfır" adı verilen "." iÅŸareti ile her türlü hesabın yapılabildiÄŸini açıklar. Matematikte; bugün Türkçe'mizde gösterim ÅŸekli olan, "0" (sıfır), Arapça'da gösterim ÅŸekli olan "." (sıfır) sembolü ile, Türkçe yazım §ekli olan "sıfırı" ve aynı anlama gelen, diÄŸer Batı dillerinde kullanılan ve "rakam" ve "yazım" ÅŸekillerinin tarihi geliÅŸimleri, ayrıntılı olarak incelemeye deÄŸer bir konudur.